Cuestionaba, hai uns días e desde estas mesmas páxinas, X.L. Méndez Ferrín –quen, como os, sempre moi amables, lectores destas crónicas coñecen dabondo, escribe desde a porta máis situada á esquerda– a persistencia da expresión “séculos escuros” para referirse ao espazo cronolóxico comprendido entre os séculos XVI, XVII e XVIII neste país de noso. Unha escuridade, seica, que viría afectar non só a consistencia xurídico-política de Galiza senón aínda –e mesmo sobre todo– aos destinos do seu idioma e literatura, abandonados –cando non menosprezados e aldraxados– durante unha xeira que se enxerga, deste xeito, como esencialmente esquiva no noso devir histórico.
Leva razón, desde logo, o autor de “Arraianos” e “Estirpe” na realidade de semellante contumacia. Aínda que, todo hai que dicilo/escribilo, xa veñan ser uns cantos os nomes daqueles que tentan –tentamos; polo que concerne, desde as páxinas do I volume da “miña Historia da literatura galega” (2013, pero asemade Anxo Angueira, Ramón Mariño Paz, J.J. Baldomir, Henrique Monteagudo...– deitar algo de luz sobre aquela xeira na que, dalgún xeito e de consideramos certos “relatos canónicos”, todo semellou perderse nalgún esquecido caixón do noso percorrer nacional. En fin, tentaremos de contado abondar algo máis no envite.
Configura, certamente, un lugar común desde a perspectiva do galeguismo histórico entender que a chegada dos Reis Católicos ao poder significou a “doma e castración do reino de Galiza” e mais o afastamento da nosa terra de calquera opción, oportunidade..., deixada daquela da man de Deus e mais dos homes nun recanto perdido da Coroa de Castela. Porén, cómpre subliñar que semellante fórmula –“doma e castración”– non conforma máis que unha apresurada lectura por parte de Castelao, e verbalizada durante os debates do proxecto de Constitución da Segunda República (1931), daquel texto de Jerónimo de Zurita y Castro, incluído nos “Anales de Aragón” e que vén aclarar, en realidade, que “Galicia se redujo a las leyes de la justicia, a donde el rey puso audiencias. En aquel tiempo se comenzó a domar aquella tierra de Galicia, porque no sólo los señores y caballeros della pero todas las gentes de aquella nación eran unos contra otros muy arriscados y guerreros (...) se fueron allanando y reduciendo a las leyes de la justicia con rigor del castigo.” En fin, está claro que “Qandoque bonus dormitat Afonso Daniel”.
Foi o Estado liberal español do século XIX quen concluíu de veras calquera resto de autonomía de noso
Non adoitan as historias de Galiza facer moita -ás veces, ningunha- referencia a esoutro territorio, localizado do outro lado do Atlántico –máis en concreto, no actual México e aínda no sur dos Estados Unidos–, e que atende por Nova Galiza (“Nueva Galicia”, naturalmente, en lingua castelá). En efecto, explorado por Núñez Beltrán de Guzmán, quen o foi bautizar como “conquista del Espíritu Santo de la Mayor España”, Nova Galiza, ou “Nueva Galicia”, débelle o seu nome á emperatriz Isabel de Portugal, consorte de Carlos I e gobernadora de Castela en ausencia do seu marido, quen, ademais, deu orde de que se fundase nas novas terras a cidade de “Santiago de Galicia de Compostela” –isto é, a actual Compostela de Indias–, para asento da capital da nova entidade. En fin, o “Reino de Nueva Galicia” non foi un episodio efémero; de feito, perdurou durante tres séculos até que, en 1786, todo o virreinato de “Nueva España” foi disgregado en intendencias, unha das cales foi tomar aínda o nome de “provincia de Nueva Galicia.”
De certo, unha anduriña non fai verán. Agora ben; sirva o exemplo anterior –como tamén sirvan esoutros nomes, e feitos, de Fernando de Andrade, Diego Sarmiento de Acuña, Diego das Mariñas Parragués, Sebastián de Ocampo, Pedro Sarmiento de Gamboa, Alonso de Fonseca... ou Gaspar de Zúñiga e Acevedo– para rexistrarmos constancia de que, frente ao que consideraba Antón Villar Ponte en 1927, a historia da súa nación desde o XVI deica ao XVIII si que vén amosar interese. Integrada nos proxectos da monarquía hispánica, o certo é que Galiza si que participou naqules de acordo coas diferentes conxunturas que se foron xerando ao longo do tempo.
Xa que logo, nin “irradiación espontánea do castelán”, como quixeron –e teiman– algúns pero tampouco un afán uniformizador que non responde nin á ideoloxía de Austrias e primeiros Borbóns nin, desde logo, á súa capacidade para impoñeren un modelo lingüístico-cultural semellante. Volvendo ao plano xurídico-político, e tal e como foi referir o derradeiro Deputado Xeral do Reino, o marqués de San Martiño de Hombreiro, as actas das reunións das Xuntas do Reino viñan “acreditar o celo dos sucesivos procuradores á hora de defender os intereses de Galiza.” É dicir: foi o Estado liberal español, ese si, quen concluíu de veras calquera resto de autonomía de noso, anulando asemade tamén calquera entidade que agrupase a totalidade do país galego. divido desde 1837 en catro provincias sen ningún organismo superior, galego, que as fose agrupar. Antolín Faraldo e mais os seus érgueronse, precisamente, contra semellante desfeita.
E a cuestión que segue vén ser loxicamente esa mesma: por que se foi asentar, entón, o relato dos “séculos escuros” como válido? O que é máis: por que foi elaborado, aceptado e difundido polo galeguismo a partir da primeira Asemblea Nacionalista, celebrada en 1918). Tentaremos ofrecer sequera unha posible resposta na próxima entrega.
