As vidas secretas da arte

O pasado mes de xaneiro, o Museo Nacional Thyssen-Bornemisza de Madrid volvía acaparar os titulares internacionais por unha noticia que xa levaba case vinte anos de historia: O caso do Pissarro espoliado polos nazis. Ante o que semellaba devir un interminable litixio pola súa propiedade, o tribunal de apelación estadounidense confirmaba finalmente a súa pertenza á Fundación Thyssen-Bornemisza e, por tanto, ditaminaba que a obra permanecería na capital española. Neste contexto, a familia Cassirer, que levaba desde o 2005 esixindo que lles fose devolto, decidía recorrer o veredicto do xuíz, traendo de novo á palestra un dos temas máis candentes do mundo da arte nas últimas décadas: o debate arredor das obras roubadas.

Cantas obras de arte foron espoliadas ao longo da historia? É correcta a decisión do tribunal estadounidense? Moitos interrogantes xiran arredor dun asunto máis achegado á moralidade e ás circunstancias. No caso desta pintura impresionista, Rúa St. Honoré pola tarde. Efecto de chuvia, de Camille Pissarro (1897), foi malvendida en 1939 pola coleccionista xudía Lilly Cassirer para obter un visado co que fuxir do seu país naqueles anos tan escuros que fixeron da arte tamén unha arma: o Terceiro Reich. Cómpre lembrar que, despois da guerra, Cassirer reclamou a peza e foi compensada polo goberno federal alemán coa suma de 120.000 marcos que, naquela época, se estimaba o xusto prezo. O rastro e a posesión da pintura esvaeceu co devir dos anos ata chegar, en 1976, ás mans do barón Hans Heinrichs Thyssen-Bornemisza, quen a comprara a un marchante de arte en Nova York.

Similar ao do Pissarro, aínda que baixo unhas circunstancias diferentes, foi o caso do díptico atribuído ao taller de Dirk Bouts (1415-1475), e composto polo Ecce Homo e mais a Máter Dolorosa. De Polonia a Galicia, estas dúas pinturas flamengas chegaron ao Museo de Pontevedra en 1994, cunha páxina escura do seu pasado que ninguén imaxinara: seren obxecto de roubo durante a Segunda Guerra Mundial. Como xa escribira para Faro da Cultura o historiador de arte Carlos L. Bernárdez, a institución galega foi exemplo do bo facer ao cumprir cos Tratados Internacionais e devolver inmediatamente as pinturas, pertencentes desde 1883 á prestixiosa colección Czartoryski e incluídas na lista de perdas de guerra tras o Levantamento de Varsovia (1944).

A Dolorosa e o Cristo

O saqueo e mais a apropiación ilegal de obxectos artísticos estivo á orde do día durante o réxime nazi, desencadeando nunha “redistribución xeográfica” da arte inmersa no mercado negro. As pezas “máis afortunadas” pasaron a integrar a colección persoal de Hitler, outras foron destruídas por ser consideradas “arte dexenerada” e o resto revestiuse de vidas secretas que fixeron moi complicado seguirlles a pista. Agora son espazos en branco da historia que tremen nos inventarios das obras de dubidosa procedencia, custodiadas nalgúns museos ou coleccións.

Investigación e burocracia

Un dos problemas fundamentais é que a loita contra o espolio e o tráfico ilícito de bens culturais non comezou a tomar corpo xurídico ata hai relativamente pouco e perseguir estas mareas invisibles implica longos traballos de investigación e burocracia. É dicir, tempo. Sinala Carlos L. Bernárdez que “existe un soporte legal informativo, pero hai que facer unha investigación de carácter detectivesco para seguir unha pista e ter algo ao que agarrarnos, unha posibilidade de recuperación”. Así, como a que se espera das esculturas de Carboeiro que Galicia vén reclamando ao Museo Marès de Barcelona desde os últimos anos.

El Museo Marès investigará si dos piezas que proceden de Carboeiro fueron expoliadas

As circunstancias nas que se produce un espolio son, ao final, determinantes para establecer unha resolución, como sucedeu no litixio Thyssen-Cassirer. Pola súa banda, o feito de que o díptico de Dirk Bouts se devolvese con tan boa predisposición “contrasta coa situación que vivimos respecto do espolio do franquismo, unha realidade que non pode ser máis elocuente e frustrante”, escribía Bernárdez no seu artigo. E o certo é que existen casos como o controvertido litixio entre o Concello de Santiago e mais os Franco polas dúas estatuas do Pórtico da Gloria, e que son verdadeiras xoias do mestre Mateo.

Son moitas as historias que non coñecemos dos obxectos artísticos que hoxe nos permiten a súa contemplación desde as salas de exposicións, pero as voces ocultas nos seus trazos falan de vidas pasadas, percorridos alleos a todo rexistro posible.

Suscríbete para seguir leyendo