Alén de Ternera

Recomendo aos lectores teclear no buscador de Google “Otegi rolda de prensa” e a continuación pulsaren a xanela de imaxes. De seguido atopará, non unha, senón varias instantáneas do líder abertzale falando diante de case unha vintena de micrófonos de medios de comunicación audiovisuais, así como ducias de gravadoras que pertencían á prensa escrita. É dicir, todo o aparato mediático español pendente das súas declaracións nunha intervención sen preguntas na época na que a banda terrorista ETA aínda consideraba os asasinatos unha estratexia política. Daquela, o termo “branquear” non formaba parte do vocabulario propagandístico, como tampouco existía cando o presidente José María Aznar denominou á banda “Movimiento Vasco de Liberación Nacional” meses despois de que ETA acabara coa vida de Miguel Ángel Blanco.

No pasado Festival Internacional de Cine de San Sebastián, un documental en formato de entrevista realizado a Josu Urrutikoexea, No me llame Ternera (Jordi Evole e Màrius Sánchez), axitou os ánimos dunha parte deste país que, antes de ser estreada a fita, e, polo tanto, antes de comprobar o cariz das preguntas –isto é, o elemento que permite definir o posicionamento dos realizadores–, decidiu mimetizar entrevistador e entrevistado nun único ser diabólico. Para ese sector, agora si, colocar un micrófono diante de Josu Ternera é sinónimo de “branquear.”

Dar voz a un entrevistado non é máis que iso: dar voz, pero non implica dar a razón. Todos asumimos a voz dun personaxe de ficción como compoñente dun relato que conta, por riba de todo, cun autor –autor implícito en termos narratolóxicos– que ten a potestade de sancionar ou deslexitimar as verbas dese personaxe a través do sentido titor da obra. Por que razón, entón, cando falamos dun documental a voz dunha testemuña allea ao posicionamento do director pode xustificar o seu rexeitamento? Algúns poderán argumentar que as preguntas do entrevistador están orientadas a lustrar o entrevistado: porén, ese argumento vénse abaixo cando as críticas teñen lugar antes de visionar o documento. No ano 2003, Julio Medem sufrira igualmente unha campaña similar por mor de La pelota vasca. La piel contra la piedra, documental na que se negaron a participar os políticos do Partido Popular por consideraren indecente a presenza no mesmo de Arnaldo Otegi, con quen si compartían espazo nos informativos.

A temática de ETA nunca estivo exenta de polémica. Inmersos na Transición, Iñaki Núñez rodara unha curta documental titulada Estado de excepción (1976), na que denuncia a intensa represión que sufriu o País Vasco desde a Guerra Civil. A película acabaría sendo secuestrada pola Garda Civil e os seus responsables encarcerados. Dous anos despois, nun clima menos represor, Iñaki Núñez volvería insistir: desta vez, cunha longametraxe de ficción, Toque de queda (1978), producida en réxime de cooperativa. Nesta ocasión, a historia gravitaba en torno aos derradeiros condenados por Franco, na que o protagonismo residía nunha militante do FRAP, finalmente indultada por estar embarazada. Así e todo, a elección como heroína dun membro do FRAP deparou que a crítica vasca lle volvera as costas ao filme. Anos despois, Imanol Uribe asinaba coa La fuga de Segovia (1981) a súa adhesión á facción de ETA Político Militar –partidarios de reforzar a estratexia política–, fronte a ETA Militar, obstinados en continuar coa violencia. Este enfoque provocou a repulsa tanto das faccións abertzales máis radicais como dos sectores máis nostálxicos do réxime que acababa de esmorecer.

No caixón dos proxectos abortados é máis que probable que se agochen múltiples guións que gravitan en torno ao conflito vasco. Achegarse a este tema implica, inevitablemente, ser escrutado cunha mirada excesivamente visceral, incapaz de apreciar as rugosidades dun relato orfo de perspectiva racional.

Documental e ficción

Desde un punto de vista semiótico, o documental é un discurso que establece un contrato entre cineasta e espectador en virtude do cal este último procesa a información que se lle transmite en termos de verdade. Agora ben, cando se trata dunha testemuña ofrecida a través do formato documental, o que se debe ter en conta ante todo é que a veracidade reside na reprodución dunhas palabras, e non na adecuación desas palabras coa realidade que describe. É dicir, a certeza reside en que Josu Ternera dixo esas palabras, non que esas palabras sexan certas.

Cando un filme se nutre integramente dunha única testemuña, non procura abastarse daquela para coñecer unha realidade de forma obxectiva, neste caso a loita armada de ETA, senón que en realidade procura que o espectador coñeza o personaxe. No último número editado por Caiman. Cuadernos de cine, nunha entrevista concedida a Carlos F. Heredero, Víctor Erice afirmaba que para el non existía unha diferenza substancial entre o documental e mais a ficción, xa que esta está presente sempre na mirada que o cineasta proxecta sobre o mundo, retrate un actor profesional ou non. En definitiva, o que nos está advertindo o cineasta vasco é que o espectador debe aprender interrogar esa mirada, que pertence ao realizador, por máis que por uns intres ceda a palabra a un personaxe de dubidosa ética

Suscríbete para seguir leyendo