O modelo Saint-Alban

O manicomio de Saint-Alban-sur-Limagnole, en Francia, tivo como director, desde 1940 ata 1962, ao médico psiquiatra e psicanalista catalán Francesc Tosquelles, quen fora militante na súa mocidade no Bloc Obrer i Camperol (BOC) e posteriormente no Partit Obrer d’Unificacio Marxista (POUM). A obra de Tosquelles, oculta ao longo de moitos anos, supón a reivindicación de entender o sufrimento psíquico, hoxe esquecido en aras dun pragmatismo que confunde a persoa cun protocolo e a saúde cunha mercadoría; significa reivindicar o compromiso social e político que esixen a acción sanitaria, a saúde pública e mais a saúde mental colectiva. É defender a visión política no affaire sanitario para humanizar o trato e dar sentido á acción terapéutica tanto no subxectivo como no colectivo. Se se curan as institucións xunto coa necesidade dunha actividade centrada na comunidade territorial, sandan os enfermos.

Saint-Alban, no período de entreguerras, é considerado un exemplo da psiquiatría moderna, onde se revolucionan os tratamentos e vida dos enfermos mentais a través da creación dunha comunidade terapéutica e da psicoterapia institucional, na que ten cabida a psicanálise. Médicos, doentes e traballadores, colaboran con músicos, prostitutas, escritores, poetas, pintores... O desvarío ou disparate convidan á escoita e á empatía, entendendo que quizais así se poida chegar a dicir algo.Da súa parte, a economía cooperativa en cadanseu pavillón dá conta de actividades coma obras de teatro, obradoiros ergo-terapéuticos ou a edición dos periódicos Le Chemin e Trait d’Union, no cal participan os pacientes artistas de “l’Art des fous” (Arte bruta). En resumo, un modelo de intervención clínica, acompañado dunha produción cultural diversificada e de vangarda que xa agromara no seu vencello coa creación do cineclub de Toulouse, 1933, onde se proxectaran filmes de Jean Marcenac, Sergei Eisenstein ou Luis Buñuel. Se a psicanálise de diván se centra en curar unha persoa, a intención de Tosquelles desde o principio foi sandar as institucións mentais. “Hai que desmontar a liña entre a normalidade e a loucura... incluso os que nos pensamos sans, temos o noso cruce de cables” (J. Lacan).

En Saint-Alban, nace a “Art brut", definido como “anticultura” por Jean Dubuffet en 1940. Para Tosquelles, é unha ferramenta de cara ao vinculo social que a psiquiatría clásica lle negara aos enfermos. O Museo de l’Art Brut de Lausana (Suíza) foi creado por Dubuffet despois de acudir a Saint-Alban en 1945, onde adquirira obras para expoñer en París. Auguste Forestier e Marguerite Sirvens, internos do manicomio, serian os máis significados protagonistas deste arte.

Durante a Segunda Guerra Mundial, Saint-Alban acolle e protexe a exiliados españois, xudeus, membros da Resistencia... así como a dadaistas e surrealistas. Paul Éluard (1895-1952) publica Souvenirs de la maison des fous, 1946, ilustrado por G. Vulliamy, e Tristan Tzara (1896-1963), ingresado en Saint-Alban, Parler seul, 1950, ilustrado por 72 litografías de J. Miró, considerado como un dos libros mais fermosos que se teñan escrito, con versos dirixidos a mulleres enfermas e estigmatizadas pola alienación mental. A revolución psiquiátrica en Sain-Alban é a continuación do que supuxera a eliminación do encadeamento dos alienados que Philipe Pinel (1745-1826), protagonizara no Hospital de la Salpêtrie de París no s. XVIII.

Frantz Fanón (1925-1961 ), psiquiatra e escritor antillano, líder das teorías de descolonización en Os condenados da terra, 1961, traballa como psiquiatra en Saint- Alban (1952-1953) e posteriormente no Hospital de Bilda-Joinville en Alxeria, militando coa FLN na guerra da independencia (1954-1962). Para Fanón: “Cos enfermos musulmáns, o que aprendera en Saint-Alban só podería servir en Alxeria na medida en que se transformaran os seus referentes culturais e sen impoñer un modelo europeo”.

A exposición: Tosquelles. Como unha máquina de coser nun campo de trigo pasou por Les Abattoirs, FRAC. Occitanie (Toulouse); CCC de Barcelona, Reina Sofía de Madrid e chegará aínda ao American Folk Art Museum de Nova York.

Suscríbete para seguir leyendo