Longa viaxe cara á Berlinale

Cada cidade ten a súa propia historia. Non obstante, a anomalía de Berlín semella recoller de todas elas a súa parte máis triste e tenebrosa. Iso explica que, ao longo de todo o século XX e parte do XXI, a humanidade enteira estivese atenta a calquera acontecemento que tivese lugar dentro dos límites do seu territorio. Considerada por moitos como un obxecto de sedución, pero sobre todo de profunda preocupación, a metrópole converteuse sen querelo no centro dun mundo insensato e convulso, algunhas de cuxas equivocacións continúan a estar vixentes hoxe en día.

Cinco anos despois de que a capital da Alemaña Nazi fose liberada polo Exército Vermello, un oficial do Servizo de Información estadounidense destinado nela concibiu a brillande idea de crear un festival de cinema que servise para fomentar os valores do American way of life. Oscar Martay, aquel emigrante xudeu que algúns anos antes fuxira a Estados Unidos desde Bielorrusia, encargoulle a organización e dirección daquel primeiro evento ao historiador e antigo asesor do Ministerio do Cinema do Terceiro Reich, Alfred Bauer.

A partir dese momento o carácter infecto desa relación contra natura decidirá os novos modos de ver e de relacionarse coa imaxe. Os filmes converteranse en novidosas armas de guerra, dispostas a defenderen até as últimas consecuencias o pensamento único anglosaxón.

Á pregunta de se os seres humanos seríamos capaces –a partir da liberación dos campos de concentración– de mirar de fronte o que as filmacións nos ían mostrar, só podía responderse co silencio e co estupor. Cando Theodor W. Adorno escribiu que a metafísica xa non podería seguir sostendo nin a suposta excelencia da civilización occidental, nin a ficción dun progreso indefinido cara ao mellor, de certo tiña na mente as fotografías dos cadáveres carbonizados de Hiroshima, as cinzas dos fornos crematorios de Dachau ou os corpos tiroteados da aldea de My Lai. “O individuo”, dicía, “é agora irrelevante porque a sociedade deveu nunha masa acrítica e amorfa”. Por iso, tendo en conta que a partir da Segunda Guerra Mundial todas as imaxes se constrúen sobre outras anteriores e dado que no fondo de cada unha delas hai sempre unha outra, o deber do espectador consistirá en averiguar as estratexias para poder esvarar sobre elas sen precipitarse no vacío.

En Berlín a felicidade dos seus cidadáns non depende das súas vivencias individuais máis ou menos afortunadas senón do sentir colectivo que os leva a crer que aínda son importantes para Europa, e para o resto do mundo. Boa mostra é o celo que poñen en que o seu festival sirva de escaparate de todas as novidades dentro do eido da cinematografía. A próxima edición da Berlinale promete seguir por esa vía e permitir a entrada a proxectos máis ousados que van desde o cinema de autor até as clásicas grandes superproducións americanas. Un Oso de Ouro e un de Prata agardan que alguén os alce cun discurso emocionado –ou programado–de agradecemento.

Dos vinte filmes a competición desta 74ª edición cabe destacar a presenza de directores do calibre de Olivier Assayas ou Abderrahmane Sissako e a participación, por vez primeira, dunha longametraxe nepalés. Trátase de Shambhala, dirixida polo magnífico Min Bahadur Bham, un realizador versado na difícil arte de transformar as historias de persoas –biopics na lingua de Hollywood– en relatos viaxeiros, en metáforas da vida.

Para Pema (Thinley Lhamo), a muller grávida protagonista da fita, a desaparición do seu home supón máis que un misterio, unha exhortación. Acompañada polo seu cuñado, e segundo marido, iniciará unha longa viaxe que a levará até o mítico reino do autocoñecemento, alén da cordilleira do Himalaia. Coma nós, ela tamén intúe que do outro lado de todo aquilo que cremos ver, pode atoparse a nada ou a verdade.

O caso Bauer

A Berlinale, aquel escaparate do mundo libre que durante décadas convocara tantas estrelas do eido do cinema comezaba lentamente a se desmoronar. En xaneiro de 2020, setenta anos despois da súa primeira edición, saía á luz unha noticia que demostraba a relación “directa e consentida” de Alfred Bauer co Terceiro Reich. Dous anos despois outro informe tentaba “reconducir” o asunto alegando que o seu papel no aparello do Nacional Socialismo fora non tanto o dunha persona convencida polos seus valores senón o dun oportunista que soubo aproveitar as circunstancias. A súa biografía, como a de miles de alemáns, dilúese detrás da imposibilidade de chegar a coñecer se verdadeiramente eran conscientes do que estaba acontecendo nos campos de concentración.

O caso Bauer, como o de moitos outros colaboradores do réxime nazista, ensínanos que moitas das decisións políticas e persoais que se adoptaron antes e despois da Segunda Guerra Mundial non sempre emanaron da razón e da responsabilidade dos seus distraídos gobernantes, senón do poder oculto de homes aparentemente minúsculos e anónimos, personaxes de carácter equívoco que, dalgún xeito, decidiron o destino do mundo e da súa representación. Tentar reconstruír o que sucedeu é sempre unha falsificación. Pretender contalo, unha mentira.