A periferia que un día foi da fame

Normalmente as asociacións son inconscientes, así ocorren no caso da beleza. Ollando, por exemplo, a imaxe de Os comedores de patacas dende Galicia, daquela pobo da fame, podemos mirar ese cadro e ver a xente sentada arredor dos quentes tubérculos como unha escena familiar. Van Gogh colle a imaxe que a historia, logo, pintará na perspectiva, xungue Galicia e Irlanda nun movemento.

Non é casual que no noso país unha das representacións máis famosas sexa a da execución de Pardo de Cela. Dela só dispoñemos dun único lenzo que represente o Mariscal; foi pintado por Manuel Ángel Álvarez, de 1883, dous anos antes daqueles comedores de patacas. A execución de María, raíña dos escoceses, si gozou de múltiples representacións. Doce anos despois do lenzo do Mariscal, a execución da monarca foi recreada en Escocia nun brevísimo filme de só 18 segundos, o que é considerado por moitos o primeiro filme “escocés”, The execution of Mary Stuart (1895). María perdeu, ao igual que Pardo de Cela, o dereito a un reino propio. Foi axustizada, acusada de conspirar contra a súa prima, e inimiga, Isabel I de Inglaterra.

Galicia e Escocia, dúas nacións cuxo cinema localízase nado na periferia, primeiro, e artefacto político, despois. O primeiro paso nunha cinematografía ubicada na periferia é a folclorización. En The secret of the Loch (1934), un grupo de científicos e xornalistas, advertidos da suposta presenza dun monstro no lago Ness, trasládanse da moderna Londres ás brétemas e segredos da Escocia mística. O ferrocarril, símbolo do progreso, chega a Escocia. Whiskey Galore (1949), filme que conta como unha irredutible aldea escocesa se rebela contra o racionamento de whiskey nos anos grises da Segunda Guerra Mundial, trata o tópico de Escocia como país de alcohol. Vicio, atraso, crime, escuridade... transmitidos a través do humor no que a rixidez británica dos soldados apostados na vila serve de contraste necesario para a comedia. Coa película Brigadoon (1954) verán un danzante Gene Kelly en brazos, e viceversa, dunha habelenciosa Cyd Charisse nunha viaxe dende os Estados Unidos de América a Escocia, “non hai nada máis fermoso que un americano en Escocia”, reza o tráiler orixinal do filme. A visión americana, nova metrópole, do noso veciño país atlántico redúcese a fogueiras arredor das cales bailan os aborixes con kilt e sonoros cantos fraternos de tribos anglosaxoas dun medievo arcaico.

No espazo galego moito cambiou dende o Enterro do xeneral Sánchez Bregua (1897) de José Sellier. Fronte a mirada folclórica que ambas metrópoles localizaron en Escocia, no noso caso prodúcese unha peculiar ollada propia, moderna, dende que os primeiros cineastas autóctonos chantan as súas cámaras nestes penedos. Nas olladas dende a metrópole teriamos a bipolaridade do filme Galicia (1936), documental de Carlos Velo sobre os usos, costumes e traballos do país e, noutro extremo, a visión disfrazada do noticiario NO-DO. Nos anos 50 tamén chega o fenómeno da fascinación tecnolóxica que viamos, en pararelo, no caso escocés, por exemplo, co caso hispano de Camarote de lujo (1957), adaptación dunha novela do coruñés Fernández Flórez. O tren volve ser un símbolo de modernidade e progreso, o mesmo que leva ao protagonista da película a emigrar a América, imitando o feito por moitos conveciños da súa época. Mais a ollada propia, sen a intervención excesiva de Madrid ou a ollada hollywoodiense, abrollan Mamasunción (1984) e logo Sempre Xonxa (1989), dous dos primeiros filmes en galego, unha curtametraxe, outra longametraxe, onde Chano Piñeiro conta o feito da emigración mais dende dúas perspectivas: a dos retornados e a dos que marchan. Ambas teñen o “fóra” vencellado á periferia que é tamén o fío migratorio de países como Escocia, Irlanda ou o noso.

Esa ollada propia internacionalízase, tamén na década dos 80-90 no caso escocés. Un exemplo claro é Trainspotting (1996), filme de Danny Boyle baseado na novela de Irvine Welsh. O argumento parte da mesma premisa radical: persoas expulsadas do normativo da sociedade. No segundo caso, Welsh ofrece a evasión dun grupo de rapaces mediante a droga nun barrio periférico, metáfora dunha situación periférica na sociedade. Ratcatcher (1999), filme de Lynne Ramsay, está ambientado no Glasgow dos anos 1970. Dun xeito intimista o protagonista baléirase nun ecosistema cada vez máis hostil, mentres soporta a culpa dunha morte, neste caso a dun amigo, cando el e os seus pais son realoxados nas novas e modernas casas que substitúen ás antigas barriadas recubertas do estigma do slum que tamén se respira na cinta de Boyle, nas peores condicións de vida que podía ofrecer a Europa occidental da época. Dúas cinematografías que, nos nosos días, converxen en contar o relato dos pobos, quizais aínda, dun tipo distinto de periferia, xa sen fame, mais sabedora de si mesma.

Suscríbete para seguir leyendo