Afirmaba André Bazin que as artes plásticas -nas cales, por suposto, incluímos o cinema- consideraban o “embalsamamento” como un feito fundamental da súa xénese, destacando a capacidade para preservaren un feito, obxecto ou suxeito fronte ao paso do tempo. “Re-presentar” entraña capturar algo para volver facelo “presente”. Asemade, como dicimos, as artes plásticas (o cinema) non só permiten conservar unha imaxe forxada outrora, senón que ademais conceden a posibilidade de materializar un feito xa acontecido cunha nova imaxe que nos traslada a ese momento. É dicir, habilitan unha dobre viaxe: traer ao presente o propio acontecemento que se pretende narrar, pero tamén trasladar o espectador ao pasado. No caso dos filmes baseados nas imaxes-recordo, ese traslado nada ten que ver coa contextualización nun determinado período histórico, senón con facer revivir experiencias íntimas ao espectador. Cando un cineasta recrea un suceso acaecido no século XIX, está “re-presentando”: isto é, concibindo unha imaxe que “substitúe” outra real; porén, as imaxes-recordo non teñen como fin primordial substituír ningunha imaxe, senón restituír un recordo. Segundo o dicionario da Real Academia Galega, restituír significa “volver deixar algo no estado que antes tiña”. Ese é o logro das imaxes-recordos: non crean unha lembranza nova, senón que devolven unha imaxe no mesmo estado que antes tiña. Construír un recordo implica un proceso de substitución, xa que ofrece unha imaxe nova, corpórea e nítida que pretende soterrar aqueloutra asociada á lembranza orixinal que aniña na memoria do espectador. Son, polo tanto, dúas imaxes competindo en desvantaxe: unha delas —a construída— posúe a vivacidade do presente e do estímulo visible, mentres que a outra —a do recordo— pugna por sacudirse a bruma do tempo que a defuma. Estímase, entón, que o fundamental para impulsar a evocación consiste en ofrecer unha imaxe restitutoria que accione a subxectividade do espectador, a fin de rescatar o seu propio recordo persoal e non o recordo que puidera impor a imaxe substitutiva.
Con máis ou menos acerto, nos últimos anos varios filmes conseguiron espertar o recoñecemento do público grazas a unha narrativa baseada nos recordos. Penso, sobre a marcha, en longametraxes como Roma (Alfonso Cuarón, 2018), Belfast (Kenneth Branagh, 2021) —(ambas filmadas en branco e negro) —, Aftersun (Charlotte Wells, 2022) ou Os Fabelmans (Steven Spielberg, 2022); todas elas cun marcado carácter autobiográfico. Como expresara o filósofo francés Henri Bergson, a memoria non está en nós, somos nós os que nos movemos pola memoria e, precisamente, as citadas películas implican esa viaxe polos nosos recordos grazas á representación de imaxes e sons que son obra dun autor concreto, pero que pertencen a un imaxinario universal. As imaxes restitutorias emerxen por enriba dunha narrativa canónica, ou polo menos, dun modo moito menos dependente dun fío narrativo estruturado e global, dando pé a introducir retallos que posúen ese “principio reactivo” para a memoria do público, un índice que estimula o recordo dun tempo pasado grazas a imaxes caracterizadas pola súa forza evocadora.
Dalgún modo, por medio desa forza evocadora, neste tipo de filmes podemos atopar a esencia da arte cinematográfica, a súa capacidade para movernos pola nosa propia memoria que, inevitablemente desemboca na nosa infancia —non é casual que nas catro longametraxes citadas atopemos protagonistas infantís—, como ese espazo no que se mestura a nostalxia e a placidez, ese útero materno freudiano no que o neno ou a nena repousan mentres unha voz consoladora narra historias que acrecentan o noso mundo.
Indiana Jones
Cando unha serie de cineastas estadounidenses intentaban trasladar a Hollywood as formas estéticas e empresariais do cinema xurdido a finais dos anos sesenta en Europa, Steven Spielberg e George Lucas, grazas a dous éxitos sen precedentes: Tiburón (1975) e A guerra das galaxias (1977), impuxeron, fronte ás tramas máis complexas e humanistas, un modelo baseado no “high-concept”, que Spielberg definiu como esa trama capaz de resumir unha historia en menos de vinte e cinco palabras: é dicir, un relato moi claro e recoñecible pola súa universalidade, cun conflicto potente e capaz de atrapar a atención dun público amplo grazas ás expectativas que xera.
Ambos cineastas fusionaron en 1981 o seu talento para iniciar a exitosa saga de Indiana Jones, cun high-concept marcado pola procura da arca da alianza: Indiana Jones: Na busca da arca perdida. A partir de aquí, asentado xa o personaxe carismático, varios títulos foron complementando as aventuras do arqueólogo: Indiana Jones e o templo maldito (1984) e Indiana Jones e a última cruzada (1989). Máis recentemente, e xa cun xugo nostálxico, filmouse a cuarta entrega: Indiana Jones e o reino da caveira de cristal (2008). Hai uns días confirmouse a data da estrea da que será a quinta entrega, esta vez dirixida por James Mangold: Indiana Jones e o dial do destino, programada para este verán.
