Nas montañas luguesas do concello do Incio levántase unha auténtica xoia, unha rareza monumental única en España e posiblemente das poucas de Europa. En efecto, o templo de San Pedro Fiz, no lugar de Hospital, é unha sorpresa inigualable do románico galego. O edificio brilla recortado co verde da contorna. As canteiras próximas, de mármore, permitiron que a igrexa se erguese con este material -o mesmo que aparece nalgunhas partes da cidade de Lugo-, unha pedra en tons azulados que lle confire a súa fermosa e impoñente aparencia . Ademais desta singularidade, a construción destaca pola súa arquitectura e as moitas lendas que encerra.
Os mestres medievais cambiaron de pedra, e de aí a máxima que afirma que "desde O Incio ata Roma, outra igrexa de mármore non se atopará". San Pedro Fiz é un templo de finais do século XII construído pola Orde de San Xoán de Xerusalén, sendo na súa orixe centro de atención aos necesitados e peregrinos, debido a que se alza nun desvío do Camiño Francés a Compostela. A súa silueta ábrese entre o verde para mostrar catro pares de columnas monolíticas con capiteis de adornos vexetais e a cruz de Malta no tímpano.
Situado na antesala das montañas de O Caurel, o impoñente conxunto está formado pola igrexa parroquial, o campanario exento e mais o antigo hospital. Trátase dun templo-fortaleza situado nun lugar estratéxico, unha variante que unía A Pobra de Brollón, no Camiño de Inverno, e Samos, no Francés. Presenta unha única nave rectangular que desemboca, tras un tramo recto, nunha ábsida de planta pentagonal establecida por columniñas angulares. O exterior está determinado por robustos contrafortes con tres portadas de acceso. A occidental desprega catro arquivoltas de medio punto que se alixeiran a base de pequenos motivos florais. Tamén resulta chamativa a moldura en zigzag que perfila a entrada. Protexida por un soportal, a portada sur repite un esquema similar. Apartadas do templo quedan dúas torres cadradas que pertenceron á fortaleza. Unha é hoxe campanario e a outra foi convertida en panteón dos señores de Quiroga no século XVI.Canto ao interior, un arco triunfal de medio punto dá paso á ábsida. Entre as imaxes da igrexa destaca unha Virxe co Neno do século XIV e un Cristo Crucificado de catro cravos de brazos articulados con datación posible en torno ao século XIV. Acolle tamén un arcosolio onde se atopa o enterramento de Frei Alonso de Quiroga, comendador do Priorado de Portomarín, cuxa figura aparece representada por unha escultura baixo a que están labrados os escudos e a cruz de Malta. Segundo unha lenda local, o día que se levante a tapa do sepulcro, derrubarase a igrexa.
E vén ser esta unha das moitas historias que envolven este conxunto monumental, porque outra tradición conta que a cantante de ópera Julia Espín, musa do poeta Gustavo Adolfo Bécquer, está enterrada aí. Aínda que non sexa tal -está sepultada en Madrid-, si é certo que a artista visitaba O Incio con frecuencia. Estivo numerosas veces no pazo que a familia do seu marido, Benigno Quiroga, posuía en Hospital e que o matrimonio usaba como residencia de verán e de caza. A relación entre Espín e Bécquer nunca foi real como tal pero si serviu de inspiración ao autor romántico para compoñer versos arredor da figura feminina. O poeta regalou á cantante dous álbums con composicións e debuxos que estiveron durante tempo en poder da familia, conservados na actualidade na Biblioteca Nacional de España.
Outra figura moi relacionada con San Pedro Fiz é Anxo González, "o cura do Incio", párroco durante décadas da localidade e tamén de Santa Cruz, San Pedro e Trascastro. Falecido en 2006 e coñecido pola súa bonhomía, o seu busto brilla coa mesma pedra no atrio da igrexa á que serviu, obra do escultor Álvaro Pereiro.
Museo da pedra
- A efixie do párroco don Anxo é obra doutro personaxe singular do Incio. En 1998 Álvaro Pereiro, escultor por vocación e por oficio, abriu o Museo da Pedra, situado no lugar de Buxán. Neste centro museístico poden verse desde pezas dos castros da zona a obras do propio autor. Álvaro encheu o espazo con esculturas realistas e surrealistas ás que se engaden unha cheminea doutros séculos e a árbore xenealóxica da familia, que se remonta a 1630. Con heráldica empezou precisamente a esculpir profesionalmente Pereiro, que en 1995 realizou a súa primeira exposición no Ateneo Ferrolán. Nese mesmo ano fai tamén a reconstrución e reforma na vivenda na que logo sería o museo actual. Xa asentado como artesán, entre a súa ampla obra atópase a talla do escudo, a coroa, a cornixa e o gravado do frontal do novo concello do Incio. Despois a súa obra dispersouse por todo o territorio local, nacional e mesmo internacional. Pereiro afeccionouse a traballar a pedra nun concello rico en patrimonio megalítico, como o de Santa Mariña, onde se atoparon ata 45 túmulos e abundantes testemuños de cultura castrexa. A partir do século XII xa aparecen documentos nos que se cita O Incio case sempre relacionados con San Pedro Fiz de Hospital, un auténtico tesouro de mármore.
