Mestras e mestres represaliados

Sempre quixen ser mestre, estar ben preto dos rapaces, sentilos como seres en formación aos que debía facer pensar, aguzar o sentido crítico e abrirlles os camiños da vida para que, en liberdade, elixisen os máis acaídos para eles ou elas. Día tras día quixen ser faro que iluminase pero que non mediatizase demasiado as súas decisións. Darlles argumentos para decidir e, sobre todo, facelo dende o agarimo máis fondo. E, dende a paixón polo ensino, dotalos de vivencias ricas e variadas para que a súa formación fose o máis completa posible. Non sei se o conseguín, pero quero imaxinar que este labor chegou a pousar neles e nelas.

A figura do mestre, da mestra, tan deteriorada neste país, merece ser reivindicada, sen ningunha dúbida. Non é unha profesión tan valorada como debería e, en demasiados casos, sofre unha incomprensión e un certo desprezo social que me doe moitísimo.

Por iso sempre admirei o esforzo cultural, social, educativo e democrático da Segunda República con respecto ao ensino público. Dáme envexa o que puido ser e non foi neste eido (e noutros). 

El cuaderno de las mariposas

Lendo o diario dixital Público, dou cunha noticia que me emocionou, ao tempo que me indignou e encheu de rabia e impotencia. Un home bo, o mestre catalán Rafael Benaiges, chega a unha pequena localidade de Burgos en 1934 e promete os seus alumnos/as levalos á súa Tarragona natal para que puidesen coñecer o mar e así ampliar os seus coñecementos e as fronteiras do seu mundo. O mestre seguía os métodos de Freinet, unha corrente pedagóxica que defendía dar a palabra aos nenos e ás nenas para aprenderen.

E di Candela Crespi “que o golpe de Estado do 36 truncou toda ilusión. Un día, os militares foron buscar o mestre. Foi torturado e fusilado. O seu delicto: confiar noutro mundo posible. Benaiges formaría parte dunha longa lista de ensinantes asasinados polos sublevados”. Estou seguro de que o mar catalán aínda non deixou de chorar pola inxustiza que un home bo sufriu perante a barbarie fascista.

Ler esta terrible nova levoume a unha canción tan triste como fermosa: El maestro, de Patxi Andión. Cando a escoitei por vez primeira, sentín arrepíos. Cunha música axeitada ao contido da letra, comprobei entre notas a denuncia dun mestre depurado. Nela se di, que o mestre é o problema da aldea, que aprendía con ilusión malia un soldo mísero, que non andaba con lerias sobre os habitantes do lugar e que lles falaba aos alumnos dun tal Machado.Rematado o inverno, foi relevado do posto.

Poñía esta canción nos meus cursos e obradoiros para o profesorado e creábase unha atmosfera emotiva. E non deixo de pensar do que me tería pasado a min (e a tantos/as) se vivise noutros tempos.

Pero as coincidencias nunca veñen soas. Teño nas mans un libro absolutamente necesario: Os mestres mortos daquel verán (Ed. Galaxia, 2023), escrito polo catedrático de Historia da Educación da Universidade da Coruña, Narciso de Gabriel, prestixioso investigador, premiado polos seus traballos publicados, sempre rigorosos e comprometidos a prol da liberdade. O seu nome condúceme a outras persoas que traballaron neste mesmo eido, como Antón Costa Rico e ao meu queridísimo amigo, xa falecido, Xesús R. Jares, referente indispensable na pedagoxía da Educación pola Paz.

Ler o libro de Narciso de Gabriel produciume dor e consolo á vez. Dor, polas atrocidades que conta; consolo, polo intenso labor de tantas persoas nunha época crucial para o país. Son as historias (ás veces de difícil conclusión) de dez homes e dúas mulleres da provincia da Coruña, ensinantes, asasinados cruelmente a partir de 1936. Persoas loitadoras que sufriron os efectos do terror practicado por militares e milicias fascistas, auxiliados polos seus acólitos.

Normalmente repítese decote o mesmo esquema: mestre aberto, laico, que mira polo seu alumnado para facelo máis libre. Oposición clara do poder fascista, mentiras e bulos sobre o seu labor na escola e sobre os seus comportamentos fóra dela. Son arrestados, xuízo manipulado, onde os informes falsos de militares, alcaldes, párrocos (ai, a Igrexa!) e un pai de familia deciden a sorte do mestre ou da mestra. A resolución, a morte. E non digamos cando, sen xuízo, son secuestrados, “paseados”, torturados e reciben o disparo na caluga. Todo tan triste que che pon un nó na gorxa e sentes a rabia da inxustiza.

Este é un volume necesario. Un libro de investigación exhaustivo a través de documentos, libros e achegamentos orais. Un libro para a recuperación da memoria que está afundida en demasiadas cunetas. Unha historia a reivindicar polo que ten de inxusta.

Un libro que pon no seu lugar a tantos/as ensinantes inhabilitados, represaliados, que foron heroes e que pasaron (e perderon) a súa vida en constante loita e sacrificio por un ensino democrático.

Non merecen este cruel esquecemento.

Sempre serán luz para unha escola libre.

Suscríbete para seguir leyendo