Codax e os trobadores do mar

En primeiro lugar, e xa que escribimos en Vigo, dicimos Martin Codax (ou Códax, ou Codas) e Meendinho, que sentimos como habitantes incorpóreos das costas da ría. Logo, Johan de Cangas, que puxo os seus idilios na area de Bon, ermida dita hoxe de Sandomedio; Nuno Treez, cuxo escenario lírico é inequívocamente a actual Illa do Santo, na freguesía de Ardán, Marín. Hai, nos Cancioneiros galegos do século XIII, outros grandes poetas mariño e soan outros versos inquietadores que a crítica e a historia literaria vén denominando "barcarolas".

En realidade foi Francisco Adolfo de Varnhagen, nun libro semianónimo impreso en Viena no ano 1870, e do cal trataremos no Fondo dos Espellos, quen alcumou de "barcarolas" todas as cántigas que no Cancioneiro da Vaticana xiran sobre o tema marítimo. Carimbou Varnhagen, así, botando man dunha palabra véneta que deriva de barcarolo ou sexa góndola. As xenuínas barcarolas son cancións de ritmo acompasado ao movemento do remo, e unha das famosas do xénero foi, na Europa do século XIX, a d´Os Contos de Hoffman de Offenbach. Alén de introducir o termo barcarola na taxonomía das nosas cántigas medievais, Varnhagen foi o primeiro en levar á imprensa, entre outras, cántigas de Martin Codax, de Meendinho e de Nuno Treez. Noutra ocasión tentaremos de evocar a figura deste simpático dandy, politécnico e erudito brasileiro que distinguiu a literatura galega coa súa atención. Pero non habemos de admitir que, no concepto de barcarola, veña emburullarse toda a poesía medieval do mar de noso. Na meirande parte da poesía de mar dos Cancioneiros non aparecen barcas nin navíos e mesmo, alí onde estes se mencionan, o eu lírico non se mira para nada integrado na tripulación.

Son poetas do mar dos Cancioneiros, Martin Codax e os autores ditos, e tamén Pai Gomez Charinho, Johan Zorro, Roi Fernandez, Nuno Fernandez Torneol, Juião Bolseiro, Nunco Porco; uns grandes, outros menores e ningún prescindíbel. Nos versos de certos trovadores e xograres, o mar e o río confóndese igual que o fan na nosa xeografía e, mesmo, o lago litoral pode ser teatro requintado dun episodio de caza incruenta. O mar é tamén o medio no que fai as súas evolucións a nau almirante de Charinho, a quen imaxinamos partindo para Sevilla desde Rianxo ou Pontevedra co escudo flordelisado que lle pertencía, na amura de arca ou na amura de couso. A construcción naval troupelea en Johan Zorro ribeiras do Tejo ou do Mar da Palha: "En Lixboa sobre lo mar/ barcas novas mandei lavrar". Meniñas con amor queren embarcar cos seus amigos, que parten con destino á guerra, como precursoras daquel poema de Xohana Torres que di: "eu tamén navegar". Ou ben elas cruzan o mar coa fantasía e chegan ás torres de Jeén onde o amigo está no fossado, no ferido, na guerra que se chamará de Reconquista. Hai cántigas coma a de Codax na que a meniña eterna dos Cancioneiros lle pregunta ás ondas do mar de Vigo se o amigo ausente aínda é san e vivo. E as ondas do mar son para ser miradas tanto como para se bañaren nelas as ledas raparigas. Non sei se Roi Fernandez era crego en Santiago ou non, pero el foi capaz de compor, máis dun milleiro de anos antes de que o Wether se escribise, unha transfusión correlativa, ou sexa a modo de paisaxe contemporánea, entre a coita de amor e a contemplación sentimental do mar desde as "mui altas ribas". Sempre, unha liña vermella, coma a do conto de Hoffmann, ensártanse as palabras e nocións de mar, amor e morte. Moito especialmente, na cántiga de Meendinho, "pérola negra dos Cancioneiros" -dito en verbas de Filgueira Valverde. E non esquenzamos que o citado almirante Pai Gomez Chariño, nun sirventés reflexivo, propón un paralelo entre o mar varius e contradictorio e a alteza suma do Rei, un e outro xenerosos co servidor e un e outro destructores e inimigos de quen os nega. Grave reflexión, finamente satírica, esta que pon o mar no centro dun discurso crítico sobre o poder e sobre a variabilidade da sorte. Poemas, os que teñen o tema mariñeiro como centro temático, que nos Cancioneiros galegos poden facernos pensar e sentir até nos "sacar o coraçon" ao lectores -tal como di Juião Bolseiro, quen tamén soubo aloumiñar o asunto marítimo, aínda que só fose nunha cántiga senlleira.

CAIXA POSTAL

• Benquerido Xosé Luís:A propósito da novela de Ardanlier en Siervo libre de amor, quería comunicarche algunhas cousas para a túa consideración. Ademais do propio Padrón ou da Rocha (castelo da Rocha Branca) e dos montes de "Teayo, de Miranda y de Buján" por onde Johan Rodríguez de la Cámara ou del Padrón fai brincar os cabalos ceibos que aínda brincan hoxe, hai outros topónimos con correspondencia real na Terra de Iria. Un deles é Bandín, nome que recibe no texto o criado de Liesa. Bandín é unha aldea da freguesía de San Pedro de Carcacía. Direiche dela unha cousa moi específica para a que sempre estiveches atento e é a de que se sitúa da outra banda do río Ulla. Os fregueses vivos e mailos mortos teñen que cruzar, antes por barca e agora por ponte, as augas do río para iren á súa igrexa e o seu cemiterio. É pois desas aldeas, coma Cortiñas, Morono e aínda outras, estas da parroquia de Santa María de Herbón, que desmente o invento decimonónico e español das provincias.Outro topónimo que merece consideración é o de Morgadán, que no texto aparece como porto de Padrón. Efectivamente hoxe hai unha rúa do Morgadán que se corresponde coa medieval porta norte da vila, á beira do río Sar. Direiche que a este porto fai referencia Rosalía en "Padrón y las inundaciones" (1881): "Diríase que el mar había avanzado en medio de las tinieblas hacia el antiguo Murgadán, para tomar de nuevo, y como por asalto, posesión de lo que fuera suyo". E tamén Murguía en Galicia (1888) nos di que a actual porta do Murgadán padronesa sinala a antiga ubicación do porto "según consta en la famosa novela El siervo libre de amor". Que ese Murgadán padronés fose porto no século XV ten o seu punto, porque está mesmo de fronte do campo da Barca, lugar que polo nome era paso náutico desde a Trabanca, do outro lado do Sar. Para min é imposible que no século XV houbese outro tipo de porto en Padrón, un porto que acollese no seu refuxio case uterino, por un umbilical río Sar que daba vinte estreitas voltas antes de lle entregar as augas ó Ulla, a arribada de Irena na procura dos mortos namorados despois de seis meses de navegación por "turbias aguas". O porto de Padrón e o da Iria varias veces milenaria, polo tanto o que aparece no Codex Calixtinus como peirán en que amarrou a embarcación do Apóstolo Santiago, estaba na Ponte, lugar á beira do Ulla, a un quilómetro da vila, que é aínda hoxe perfectamente practicable e segue moi sintomaticamente pertencendo á freguesía de Santa María de Iria.Anxo AngueiraUniversidade de VigoTodos aqueles que quixeren colaborar coa súa opinión en NO FONDO DOS ESPELLOS poden escribir por correo ordinario a:X. L. Méndez FerrínFaro de VigoPolicarpo Sanz, 22Aptdo. Correos 91. VIGO