A filosofía occidental contemporánea construíuse en diálogo permanente coa filosofía idealista alemá de Kant e Hegel e, en boa medida, en oposición á filosofía materialista herdeira dos traballos de Marx e Engels, que constituíu unha ferramenta ao servizo da transformación do mundo e da emancipación da humanidade. Así, as principais correntes filosóficas dos séculos XIX e XX non materialistas centraron o seu obxecto de estudo na ciencia, na linguaxe, na posibilidade do coñecemento, na ética e mesmo na metafísica, polo que en certa medida sempre estiveron ao servizo das elites. Con todo, principalmente despois da II Guerra Mundial, houbo aproximacións entre algunhas desas correntes teóricas co marxismo, o que deu lugar ao que ás veces se deu en chamar marxismo occidental, e outros movementos emancipatorios como o ecoloxismo, o pacifismo ou o feminismo.
As principais correntes filosóficas
As principais correntes filosóficas desenvoltas ao longo dos séculos XIX e XX, entre as que salientan o idealismo pesimista e ateo de Arthur Schopenhauer; o subxectivismo existencialista de Soren Kierkegaard; o utilitarismo ético-moral de Jeremy Bentham e John Stuart Mill, que propón que as accións correctas son aquelas que conducen á felicidade; ou, o positivismo de Auguste Comte, que sostén que o coñecemento xorde exclusivamente da interpretación “positiva” da realidade; isto é, dos datos que se poden percibir sensorialmente e que poden ser verificados.
Nos primeiros anos do século XX unha serie de pensadores sentan as bases da filosofía contemporánea novecentista: Friedrich Nietzsche, quen parte da morte de Deus para recuperar a vida concreta que, na súa cosmovisión, é dionisíaca -en referencia a Dioniso, que representa a desorde e a emoción-, non apolínea -en referencia a Apolo, que representa a harmonía, o progreso e o logos-, e organizada entre dúas clases enfrontadas: os señores e os servos, de onde se derivan interesantes conceptos éticos e políticos que inspiraron a existencialistas, fenomenólogos...
Tamén exerceron unha influencia semellante no pensamento do século XX o matemático Edmund Husserl, fundador da fenomenoloxía, que procura entender o mundo non a través da ciencia -da interpretación da realidade obxectiva-, senón mediante o estudo das estruturas subxectivas -describir como o mundo se fai presente na nosa subxectividade-; e, Ludwig Wittgenstein, autor do Tractatus logico-philosophicus (1921), que influíu decisivamente no Círculo de Viena e, en consecuencia, no desenvolvemento da filosofía analítica, unha das principais correntes filosóficas do século XX, que se pode caracterizar como unha actualización do empirismo tradicional para adaptalo aos principios da lóxica matemática moderna establecida polo matemático Gottlob Frege. En fin, outros pensadores deste período que asemade contribuíron a construír o pensamento novecentista foron: Ernst Mach, renovador do positivismo; John Dewey, fundador do pragmatismo, unha teoría que sostén que “a teoría procede da práctica e só ten sentido se se aplicala de novo á práctica”; ou Bertrand Russell, coñecido por aplicar a análise lóxica ás preguntas filosóficas tradicionais.
Logo da II Guerra Mundial, e fronte á filosofía analítica anglosaxoa -herdeira do Círculo de Viena-, na Europa continental desenvolveuse un conxunto de correntes filosóficas entre as que salientan o existencialismo de Jean-Paul Sartre, a fenomenoloxía hermenéutica de Martin Heidegger, a fenomenoloxía existencialista de Maurice Merleau-Ponty, o estruturalismo de Claude Levi-Strauss ou Jean Piaget, ou a teoría crítica da escola de Frankfurt, da que os principais expoñentes son Theodor Adorno, Max Horkheimer e Jürgen Habermas. Con todo, malia as evidentes diferenzas, coinciden nalgúns aspectos centrais: a existencia doutras formas de interpretar o mundo distintas das científicas; a consideración da realidade como un produto do devir histórico; o individuo é o resultado dunha construción persoal na que conflúen os nosos pensamentos e a experiencia -”eu son eu e a miña circunstancia’” como dicía José Ortega y Gasset-.
Ao servizo das elites
N’ A ideoloxía alemá (1846), Marx e Engels afirman que “as ideas da clase dominante son as ideas dominantes en cada época”; isto é, a burguesía e o conxunto das clases dominantes, construíron o discurso ideolóxico que leva lexitimando a estrutura social do modo de produción capitalista dende os tempos da revolución americana e francesa. Este discurso, fundamental para manter o dominio da burguesía, xira arredor do progreso, o individuo e a liberdade.
Obviamente, cada un deses elementos ten a súa propia dinámica interna; non obstante, os tres están estreitamente interrelacionados, como mostra un dos máis de mil textos -escritos por filósofos, políticos, historiadores, biólogos, economistas... dos últimos 200 anos-, que, dun xeito ou doutro, se referiron a estas cuestións: “a medida dese progreso non será só o aumento do noso benestar, senón tamén o dos medios de decidirnos por nós mesmos, de ser libres”, como sinalaba Denis de Rougemont.
Porén, este discurso, aparentemente universal vén excluíndo as mulleres, os traballadores, as poboacións indíxenas, as persoas do colectivo LGBTIQA+..., que só conseguiron ver os seus dereitos recoñecidos logo de intensas loitas históricas protagonizadas polo movemento abolicionista, socialista, feminista, indixenista, anticolonial, antiimperialista..
