Estamos feitos de tempo, como os soños e as lembranzas. Agora o tempo tece algunhas, que paso a detallar. Coñecín a Xela nas escadas do instituto do Calvario, sendo estudantes no remoto ano de 1977. Chovía con crueldade e refuxieime da auga baixo o pórtico da entrada do noso centro. Alí reparei na presenza dunha rapaciña miúda sentada nun recanto, soa. Tropecei cos seus ollos, grandes e fermosos, e advertín a única luz daquela tarde escurecida polos nubarróns e salpicada pola treboada. Do seu ollar manaba, por igual, unha limpa agudeza e unha turbadora dozura. Sentín desexos de averiguar a súa biografía, de adiviñar o seu mundo interior. Ao dirixirme a ela asombroume ouvila falar na nosa lingua (algo excepcinal entre o alumnado castelán-falante daquel tempo). O noso idioma, na súa voz, soaba a melodía docísima, embriagábame. Iniciamos unha amizade adolescente chea de complicidades, intermitencias, encontros e distancias.
Naquelas revoltosas calendas, a fins dos setenta, despois da morte do lonxevo ditador, a xuventude fervía de reivindicacións políticas e de mobilizacións estudantís. A maioría aspiraba á ruptura democrática, ao autogoberno, á incorporación da lingua galega ao sistema educativo. Eran frecuentes as folgas, as asembleas, os piquetes informativos, as pintadas, o lanzamento de octavillas, os actos subversivos. Amenizaban a revolta contra a inhumanidade do Réxime os concertos de Voces Ceibes, de Fuxan Os Ventos ou de Milladoiro. As manifestacións estalaban por onde quer e acababan como o rosario da aurora, disoltas con feroces golpes e porradas polos entón chamados axentes da Orde. Nas conversas e paseos con Xela deime conta que, a pesar de coincidir cos postulados da esquerda nacionalista, mantiña unha actitude remisa a ingresar en ningún partido, asociación ou movemento. Esta celosa independencia, este ir por libre, constituiría unha das divisas do seu comportamento, do seu compromiso co país e coa escrita, que sempre practicou.
Así, no noso centro celebrouse un certame de poesía onde Xela e eu fomos premiados. A miña composición, “Triste ollada proletaria”, seguía o modelo de “Reclamo a liberdade pra o meu pobo” pois supuña a concordia entre a poesía comprometida (a pólvora) e a intimidade que a expresaba verbalmente (as magnolias) encetada polo meu admirado Ferrín. Xela, pola contra, recitou uns poemas que falaban dunha alma fracturada, de momentos inútiles, de flores sobre o asfalto. Eran radicalmente infelices, dunha nudez conmovedora, nas antípodas de calquera escola ou de calquera tendencia establecida, libérrimos. Nese acto xuvenil (ela tería daquela dezasete anos) estableceu os alicerces da súa traxectoria posterior: o esencial rexeitamento de códigos estéticos alleos á súa sensibilidade e á súa vontade. Ela, tan tímida no trato ou na intervención social, no ámbito creativo reafirmou a súa férrea liberdade como artista, o seu proprio camiño, individual e intransferíbel, como escritora.
Cando me fun en Compostela para estudar Filoloxía, estiven algúns anos sen ter noticias súas. O reencontro produciuse nos innumerábeis recitais que se prodigaron por toda Galiza durante a década dos oitenta (pode verse, por exemplo, en https://youtu.be/Nv-zDe0uLrM). Recitaba con timidez e con sosegada firmeza, segura de que os seus versos albergaban os dons máis intanxíbeis: a coherencia con ela mesma, a exposición pública das feridas persoais. Sen dúbida constituía un acto de catarse e de emancipación a lectura dos seus textos. Como unha outsider dentro do sistema literario galego dese decenio, apreciábase no seu estilo unha ansia disidente, diferenciadora, que a emparentaba coa Contracultura dun, poñamos por caso, Lois Pereiro.
Escenarios urbanos, rock, drogas, sórdidos garitos deixábanse entrever naquela confusa época rebelde onde campaba a desindustrialización e o desemprego. Xela Arias non foi allea a esas turbulencias, mais soubo transcendelas. Ou, mellor, soubo traducir a forza que movía o seu corazón á letra impresa, convertendo o caudaloso río das súas emocións e das súas contradicións nunha literatura precisa e sedutora.
A xeración dos 80
Con todas as peculariedades e matices que se apoñan, Xela Arias pertence á Xeración dos 80. Na súa poesía percibimos dúas actitudes: unha, de recollemento, de viaxe interior para recoñecerse; a outra, de liberación. Na conxunción de ambas estriba a súa radical orixinalidade, pois ese recollerse en si propria resulta paradoxal ao non desembocar -como sería esperábel- nin nunha reclusión, nin nunha privación, nin nunha prisión existencial. Ao contrario, no seu corpo e no seu espírito comeza o territorio da súa propria liberdade, a súa única posesión. Para preservala a poeta terá que despoxarse dos preconceptos e roles que unha sociedade tradicional e patriarcal lle impón.
Para Xela o acto de escribir e o acto de vivir son experiencias vitais. De aí que desde Denuncia do equilibrio atopemos esta dúplice tendencia: un lirismo indagador dos medos máis recónditos e, simultaneamente, unha escrita que denega o hermetismo, o culturalismo borgiano das primeirizas obras dos poetas dos Oitenta. Faise evidente nela unha aspiración de claridade, de comunicarnos a nostalxia do futuro, o fracaso dunha idade morta, o presentimento dunha inocencia que se torna impura nun lugar asediado pola decepción. Mais, tamén, a expresión dunha esperanza, do seu poderoso albedrío e do desmesurado desexo de vivir.
