Estreada en outono no Festival de Cinema de Sevilla e gañadora en inverno de nove merecidísimos galardóns nos Premios Mestre Mateo da Academia Galega do Audiovisual, a última proposta de Alfonso Zarauza (Santiago de Compostela, 1973) comeza cunha seria advertencia para o espectador: abandonar o coñecido pode supor perigos inimaxinábeis. Circe, a sedutora, xa o advertía desde a súa illa: “Aqueles desventurados que abandonen a terra propria e arriben á morada de Plutón, morrerán dúas veces e non unha como o resto dos humanos”.
No inicio do filme contemplamos a Mariña (Melania Cruz) e o seu home Vicente (Antonio Durán “Morris”) dirixíndose cara a Ons no interior dunha lancha. Ambos permanecen en silencio durante todo o tempo que dura a viaxe, aprisionados nun plano frontal que nos permite escoitar a axitada respiración dela. Non semellan ter nada que dicirse, mais nos seus ollares advertimos un grito de socorro: un desexo desesperado de felicidade. Son unha parella que, como moitas outras, cre que un cambio de ambiente e o contacto coa dita allea poida servir para construír un futuro reconciliador. No porto espéranos Antón (Xulio Abonjo), irmán de Mariña, e Isabel (Marta Lado) acompañados pola súa encantadora filla.
A historia do cinema está inzada de casos como este. Cando vemos que algo comeza mostrando un impecábel cadro familiar, non resulta difícil adiviñar que axiña chegará alguén ou sucederá algo que rompa a idílica harmonía. En Ons será o aparecemento na praia dunha moza (Anaël Snoek) inconsciente e sen memoria. Mais é precisamente a partir deste instante que o relato deixa de ser o previsíbel made in USA (por se alguén pensaba que un cineasta deste calibre ía ficar varado en semellante clixé). De súpeto advertimos como os fotogramas van lentamente desprazándose cara a un novo escenario onde van ter lugar dúas realidades paralelas de maneira simultánea, aínda que o que nós estexamos a ollar semelle estar nun único plano.
Cun grande virtuosismo, Zarauza vai achegándonos información con quietude e astucia, deixando aquí e acolá pistas para que o público se ocupe de resolver o enigma final. Mariña e Vicente xa non participan do mundo, atravésano. Traspasan as conversas, os encontros e as persoas como se penetrasen nunha visión ao mesmo tempo enigmática e familiar. Mais pouco a pouco a paisaxe ao seu redor desaparece e o único que fica son os corpos ávidos de desexo. No instante en que Vicente, enfeitizado pola luxuria, persegue a moza núa a través do bosque, o mundo como tal comeza a esvaecer. O único que vemos son as cores dun universo a piques de disipar.
Ovni fílmico
Paga a pena prestar atención a algúns dos aspectos técnicos que, ao meu entender, fan desta obra un caso singular (un ovni fílmico). Por exemplo o excelente traballo levado a cabo polo departamento de son, dos foley artists, a impresionante fotografía de Alberte Branco, a montaxe de Fernando Alfonsín, os máis que elegantes travellings de acompañamento e todo o que non cabe aquí, pero que contribúe a crear esa atmosfera que nos advirte que detrás das imaxes se esconde sempre algo que non comprendemos e que, por algún secreto motivo, tememos comprender.
O filme remata onde comezou: no interior dunha lancha motora. A parella cuxa vida acaba de sufrir unha profunda transformación abandona a illa zarandeada pola forza do vento. O faro, o porto, a praia vólvense pequenos mentres a nosa incerteza aumenta. Ons pode ser unha fábula metafísica, unha reflexión sobre os confíns do espanto ou a historia dun desamor, mais tamén podería ser considerada como unha experiencia onde os espectadores somos quen de cruzar limiares, atopar corpos etéreos e sentir a dor do medo e do desexo.
O filme de pedra
A qué se parecería un filme no cal os seus fotogramas fosen anacos de pedra engarzados en terra, en cuxo argumento se relatase o breve, pero intenso, encontro entre un arquitecto e un insignificante coio recollido do chan?, semella preguntarse o director Alfonso Zarauza en Ons. Como se o cinema, despois de tanto tempo, aínda non fose capaz de mostrar o mito tal e como o definiu Mircea Eliade (“o relato duns feitos acontecidos nun tempo lendario en que habitaban seres sobrenaturais, que explica a natureza humana”) e, en consecuencia, nós non tivésemos a máis remota idea do que estamos a ver.
Sucedeu en Grecia, sendo Constantinos Karamanlis Ministro de Obras Públicas. O plan era, dalgún xeito, recuperar o entorno da Acrópole de Atenas, creando un novo sistema de accesos e conexións entre as dúas colinas, a da Acrópole e a de Filopapo. Para tal fin chamaron o arquitecto Dimitris Pikionis (O Pireo 1887-Atenas 1968), un visionario que comprendeu –como Zarauza máis tarde– que nada tería sentido se non recollía nunha única imaxe todas as pezas pétreas do pasado.
Mariña é aquel coio recollido do chan. Ela tamén está atrapada na terra, á espera dun diálogo co autor de A Sentimental Topography. Coma el, Mariña tamén quere atopar unha imaxe única que (re)constrúa a súa identidade: unha quimera para a que xa hai un camiño construído, feito de fotogramas e titubeos que non leva a ningures.
