O século XIX europeo aínda coñeceu diversas epidemias, especialmente de cólera. As máis delas, chegadas ao continente por vía marítima, o que provocaba as chamadas corentenas para reter os barcos procedentes de zonas sospeitosas. Xa entrados no século XX, na primavera de 1918, cando a guerra mundial estaba a piques de rematar, apareceu en Europa a primeira onda do que despois foi coñecido como "gripe española". No outono chegou a segunda, a máis virulenta, e aínda houbo unha terceira na primavera de 1919, máis leve que a anterior pero máis forte que a primeira. O resultado -segundo as diferentes fontes- estaría entre os corenta e os cen millóns de mortos, deles uns trinta na China.
A orixe podería estar en Estados Unidos e viaxaría a Europa coas tropas expedicionarias daquel país que viñeron participar na guerra europea en 1917. As condicións de concentración humana dos campamentos e os traslados de tropas axudarían, probablemente, á súa expansión. Os países belixerantes non deron información da existencia daquel andazo para non desmoralizar os propios nin satisfacer os alleos, se ben a realidade era que aquela doenza mataba a ambos lados das trincheiras.
Chegada á Península Ibérica na primavera de 1918 -tal vez co regreso de traballadores de tempada españois e portugueses-, os avisos, ordes e recomendacións das autoridades fixeron que España, en xuño, fose o primeiro país que informase publicamente da gripe, noticias que pasaron a Europa. De aí a denominación case inmediata de "gripe española" ou, ironicamente, "dama española". Pero en Senegal foi chamada "brasileira"; no Brasil, "alemá"; en Polonia, "bolchevique"; e en Dinamarca, "do sur".
Aquel andazo -provocado polo desenrolo dun eritema cianótico heliótropo- tiña un síndrome clínico de entre tres e cindo días e unha mortalidade, entre as persoas infectadas, dun 95%. Os síntomas eran aumento rápido da febre, tremores, dor de cabeza e muscular; os mortos presentaban coloración azul en labios, orellas, cara e dedos por cianose, provocada pola falta de osíxeno; as autopsias deixaban evidentes danos nas vísceras.
O sorprendente era que non afectaba ás poboacións en teoría máis vulnerables -nenos, anciáns- senón pacientes xoves. Tal circunstancia provocou un descenso da pirámide demográfica tanto pola limitación de reprodución futura como de reposición dos falecidos.
O virus non foi identificado ata 1933. En 2001 reconstruíuse por primeira vez e en 2003 recuperáronse restos dunha muller inuit afectada e enterrada no permafrost de Alaska.
A Galiza apenas chegou a primeira onda (que afectou ao centro da península) pero si que o fixeron a segunda e mais a terceira. A segunda onda propagouse -segundo un estudo de Beatriz Echeverri- polos eixos Irún-Madrid e Barcelona-Almería, agravada porque cando a gripe apareceu nos cuarteis, os soldados foron licenciados, o que contribuíu á súa expansión.
As noticias chegadas de Madrid e de Barcelona causaron a previsible alarma nas cidades galegas. En Vigo comezaron as primeiras medidas profilácticas que de pouco serviron cando chegou a segunda onda en setembro, que estoupou en outubro. Calcúlase que na cidade olívica -con 50.000 habitantes daquela- houbo 600 defuncións, entre elas a do marqués de Valladares, Fernando Quiñones de León.
En Ourense -circunstancia común a outras cidades galegas- as infraestruturas sanitarias eran precarias e, por iso, a atención dos afectados polo andazo foi limitada. La Región publicaba a diario as baixas, coas causas da morte. Prohibiuse o acceso aos cemiterios o día dos Defuntos. En Compostela había uns corenta enterramentos diarios. O prestixioso médico compostelán Miguel Gil Casares elaborou unha fórmula maxistral a base de creosota, brea de faia, alcol e xarope de azucre. Foi empregada no País Vasco pero non sabemos se en Galiza.
