Setembro de 1977, apenas dous anos despois da morte do ditador Franco. Fronte ao cine Luchana, en Madrid, un Seat 600 detense diante da entrada e un dos seus dous ocupantes arrebola un cóctel molotov que esnaquiza a fachada. Poucas horas despois, a policía logra deter dous rapaces de dezasete anos, pertencentes a Fuerza Nueva, que confesan ser os autores do atentado. Días antes, o local xa sufrira ataques coa firma dos Guerrilleros de Cristo Rey. O motivo dese acto criminal atopámolo no filme anunciado na carteleira desa sala: Camada negra, dirixida por Manuel Gutiérrez Aragón e escrita en colaboración con José Luis Borau. O filme narra a historia dun mozo que anhela ser admitido nun violento grupo de extrema dereita, a partir dun proceso de introspección que describe os mecanismos universais dos fascismos para arraigar primeiro nas mentes e logo nos corpos dos individuos. Trátase da primeira longametraxe española que aborda o veleno da ultradereita no noso país, nun contexto complicado, porque a fin da rodaxe coincidiu coa asasinato en Atocha de cinco avogados laboralistas do Partido Comunista de España en xaneiro de 1977. Nun principio, a película foi prohibida en España, pero o Oso de Prata á mellor dirección acadado no Festival de Berlín obrigou as autoridades españolas a permitir a súa estrea en territorio nacional, non sen sufrir, como acabamos de relatar, furibundos ataques.
"Trátase da primeira longametraxe española que aborda o veleno da ultradereita no noso país"
Un ano despois de Camada negra e da matanza de Atocha, Juan Antonio Bardem rememora o tráxico atentado en Siete días de enero, unha especie de thriller político no que alterna pezas de corte documental e material rodado. Por medio dun procedemento análogo ao practicado por Gutiérrez Aragón, Bardem tamén focaliza parte do relato nos personaxes de ultradereita, sobre todo a través do personaxe de Luis María Hernando de Cabral, remedo de Lerdo de Tejada.
Rastrexando por anos sucesivos no cinema hispano, atopamos que a temática da extrema dereita post-franquista apenas acada a categoría de marxinal. Son moi escasos os filmes que abordan o fenómeno, aspecto que contrasta coas numerosas escenificacións do fascismo enmarcado no contexto bélico ou inmediatamente posterior. Como se se tratase dun problema do pasado.
Xa na década dos oitenta, o tratamento afástase das formulacións de Bardem e Gutiérrez Aragón para desviarse cara á comedia, grazas aos argumentos de Fernando Vizcaíno Casas que foron postos en forma por Rafael Gil: Y al tercer año resucitó (1980), De camisa vieja a chaqueta nueva (1982) e Las autonosuyas. A silueta do fascismo deixou de ser ameazante. E volvería aparecer anos despois, pero desta vez como algo máis vinculado a mandas de suxeitos que proxectan o seu odio sobre certos colectivos (inmigrantes, homosexuais, indixentes ou toxicómanos), pero que carecen dunha adhesión clara a un partido concreto e, polo tanto, os seus actos non son estritamente políticos, senón expresións de odio polo odio. Dous exemplos atopámolos en Taxi (1996) de Carlos Saura e, aínda que dun modo tanxencial, en El día de la bestia (1995) onde Álex de la Iglesia describe un Madrid esperpéntico a través dun relato fantástico, pero cunha estética verista —moi presente na súa filmografía— forxada en parte polas imaxes das “cacerías” dos grupos de extrema dereita. Nos tempos actuais, nos que estamos a padecer a irrupción da extrema dereita no panorama político e mediático, El día de la bestia semella reclamar unha lectura que hai vinte e cinco anos era premonitoria: a dun sacerdote que loita fronte a un mal abstracto mentres semella ignorar o mal concreto, a televisión como espazo cheo de inmundicia e o consecuente rebrote do nazismo.
Steve Bannon, American Dharma
Existe unha pregunta que, segundo o seu contexto, pode chegar a arrepiar: “Como chegamos ata este extremo?” Unha interrogante que todo o planeta formulou despois de ver as imaxes do asalto ao Capitolio en Washington, o acontecemento icónico —e uso o termo icónico pola cantidade de imaxes turbadoras que deparou— que condensa de seu a dimensión da onda devastadora. O rexurdir da extrema dereita en América e Europa, concibido para dispensar un sostén autoritario ás políticas ultraliberais, responde a unha batalla a largo prazo, con vitorias graduais nas que, de xeito case imperceptible, o neofascismo foi colonizando parcelas que os demócratas considerabamos a salvo para sempre. O estratego máis afamado nesta batalla é Steve Bannon, coñecido por ser o ideólogo de Donald Trump.
En varias plataformas audiovisuais podemos atopar diversos documentais que analizan a súa figura, pero ningún chega á profundidade analítica —en parte porque conta con testemuños do propio Bannon— que acada American Dharma (2018), dirixido por Errol Morris, autor de The Fog of War (2003), documental galardoado cun Oscar. A fita, que gravita en torno á entrevista a Bannon, exhibe e ridiculiza a megalomanía do personaxe cunha sutileza visual e dialectal que non pode máis que espertar envexa a un espectador crítico coa televisión que se fai no noso país.
