Opoder económico e Celanova non parou de engordar durante as Idades Media, Moderna e Contemporánea. Pero na década de 1840 o colosal absceso estoupou e, nun intre, a revolución burguesa fragmentou a propiedade acumulada durante uns 900 anos pola comunidade monástica. Morría a Celanova de San Rosendo e nacía a Celanova de Curros.
Coa expropiación dos bens conventuais, a exclaustración e disolución dos bieitos e a posta en circulación libre de todo tipo de propiedades, tras pública subhasta, chegaron a Celanova capitalistas de fóra, coma Rodrigo Sanz, e fixéronse cos latifundios adxacentes ao convento. Fragmentáronse as propiedades e vendéronse e revendérense as parcelas até os nosos días. A titularidade de explotacións en réximo de foro ou censo púxose á venda; tamén co triunfo do liberalismo en Portugal. Con máxima velocidade, nos arredores do convento de Celanova estableceuse unha vila comercial coa chegada de homes de negocios de lugares próximos e distantes. No século XIX e para adiante fundáronse dinastías mercantís e profisinais e asentaron os apelidos Fernández Pavito, Casais, Reza, Alvarez, Lezón, Meleiro, Carrazoni, Méndez Brandón, naturalmente Curros, Elices e Ferreiro. Médicos, avogados, notarios, abriron as portas dos seus despachos. Os farmacéuticos universitarios substituiron a botica conventual. Houbo carnicería e peixería municipal, así como normas urbanísticas e de policía.
Dado que a orde dos escolapios estivo eximida da lei de disolución a causa do seu labor educativo popular, as Escolas Pías foron chamadas a Celanova para ocupar en parte do mosteiro (en precario) e a exercer o ensino gratuíto para os pobres.
En Celanova o 24 de xullo de 1854, o pobo en armas, seguindo o espírito da Revolución galega de 1846, ocupou o concello. Facíase o propio en toda Galicia e España. Foi importante este movemento, até o ponto de el suscitar, no New York Dayly Tribune, prolixos análises de Karl Marx en asociación con Friedrich Engels. Dous anos máis tarde de os revolucionarios ocuparen o concello de Celanova, despois de eles constituiren a súa Xunta de Armamento, o Banquete de Conxo, con operarios a confraternizar coa burguesía xuvenil puña rostros e nomes ilustres ás teses marxistas sobre a Revolución nos territorios do Estado Español.
Se vostedes viaxaren a Celanova e viren a cabeza de Curros Enríquez en bronce fundido sobre un inspirado molde de Asorey, observarán, como fixeron e fan os celanoveses, que o rostro do poeta olla severamente cara o convento. Nesa ollada contense o orgullo do progresismo ideolóxico e a súa satisfacción pola creba irremediábel da cobiza monástica. Celanova, pois, dotada de órgaos xudiciais de partido e favorecida como centro comercial dunha vasta bisbarra agrícola, convértese en acreedora da definición benévola da que tanto gusta Francisco Sampedro e que Rolland Barthes fabricara felizmente para Baiona de Euskadi ou de Gasconha: a vila perfecta da pequena burguesía. Finalmente, e cando xa as Mocedades Galeguistas de toda Galicia eran hexemonizadas desde a Praza, o termo municipal de Celanova foi engrosado cos concellos de Vilanova do Infantes (para desgraza deste) e de Acebedo do Río, naturalmente xa no século XX.
Inda que houbo outros escritores en Celanova, tres son os que, con razón, soan con maior forza na Galicia dos séculos XIX e XX: Castor Elices, Curros Enríquez e Celso Emilio Ferreiro. Celanova actual, fundamentalmente a través da Fundación Curros Enríquez, xa se constituiu como vila literaria e pode representar un estímulo para outras que queiran irmandarse con ela a fin de crearen a rede cultural da que estamos a falar.
Castor Elices, médico da Armada, era fillo dun farmacéutico que se estableceu en Celanova, procedente dun Fustás non lonxano, a raíz do afundimento da grande casa benedictina. Curros Enríquez tivo como proxenitor un notario ou escribán que fruiu dos múltiples beneficios que lle producía a súa actividade profisional nos fluxos económicos que suscitou a liquidación dos bens e valores desamortizados. O pai de Curros proviña dun lonxe aínda máis lonxe de Celanova ca Fustás. Do concello da Merca, e do aínda independente de Acevedo, foi a Celanova a familia de Celso Emilio Ferreiro, que poderíamos incluir na derradeira onda de comerciantes asentados na vila desamortizada e expropiado polo liberalismo. E mais si, Curros e Celso Emilio naceron en casas moi próximas da chamada Calle Arriba que foi un tempo a vía central favorita da burguesía mercantil togada da vila posterior ao dominio monástico.
