Os títulos dalgúns libros teñen unha historia por veces tan apaixonante ou máis que o mundo de ficción que encerran entre as súas páxinas. Un bo título é fundamental para unha obra literaria, pois é o fragmento visible dun iceberg creativo, a porta da casa, a tarxeta de presentación. Se nos gusta e nos atrapa entre os andeis da librería, probablemente faremos por levalo á casa e mergullarnos na súa lectura. Pola contra, cando aínda non sabemos nada dunha obra, un título desafortunado pode poñernos en garda e provocar a nosa desatención, talvez definitiva.
Para os lectores o título é o DNI dun libro, o abracadabra que o evoca e identifica, pero non sempre un título tal e como hoxe o coñecemos foi ideado así polo seu autor. Hai moitas obras que inicialmente ían chamarse doutro xeito e que, finalmente, foron publicadas cos títulos coas que as coñecemos. Este cambio pode producirse por unha decisión do propio autor ou do editor ou de ambos (así sucedeu cos Alcohois de Apollinaire, que ían chamarse de primeiras "Auga de vida"; ou con Alicia no país das marabillas de Lewis Carroll, que tiña pensado titularse "As aventuras subterráneas de Alicia", co Vermello e negro de Stendhal, que se tería chamado de inicio "Julien" ou co Guerra e paz de Tolstoi, que podería terse nominado "1805", título co que, por certo, comezara xa a publicarse por entregas nun periódico ruso, mesmo co Moby Dick de Melville, quen pensou nalgún momento titulalo sinxelamente "A balea").
Noutras ocasións coñecemos un libro cun título que non se corresponde co orixinal debido a unha interpretación creativa. Velaí, por poñer só dous exemplos, os casos do Animal farm ("A granxa de animais") de George Orwell, vertida ao galego como A revolta dos animais, ou The sun also rises ("O sol tamén sae") de Hemingway, trasladada ao castelán como Fiesta.
Mesmo hai ocasións en que os títulos mudan por razóns perfectamente fortuítas, tal como sucede coas erratas. A este respecto hai unha anécdota moi ilustrativa que lle aconteceu ao pensador e político Winston Churchill, que publicara unha recolleita dos seus discursos no Reino Unido baixo o título de As armas e o acordo. Pois ben, cando os seus editores nos Estados Unidos quixeron publicar o mesmo libro pedíronlle que suxerise un título con máis atractivo e este propuxo The Year of the Locust ("O ano da lagosta") pero o telegrafista que enviou a información tipeou mal o título e escribiu The Year of the Lotus ("O ano do loto"). Os editores estadounidenses pensaron que Churchill virara tolo, pero, para non desairalo, lembraron que a flor do loto, segundo unha lenda grega, producía sono, así que decidiron titular o libro Mentres Inglaterra dorme, obra que, por certo, resultou todo un éxito de vendas con tal título.
Mais as curiosidades na arte de titular son moitas e todas elas fascinantes. Hai escritores que deixaron ao azar os títulos das súas obras (Edward Albee, que escribiu Quen teme a Virginia Woolf? porque o veu grafiteado nunha parede, ou Hemingway, a quen lle suxeriu O vello e o mar o patrón do seu barco "Pilar" ao recordarlle que a clave estaba en pensar onde sucedía a historia e a quen lle sucedía); moitísimos outros creadores deciden coas súas obras homenaxear a xenios da literatura que os precederon (os exemplos aquí serían interminables, pero, como botón de mostra, lémbrese o caso de Manuel Rivas ao publicar a colectánea de contos Que me queres amor?, verso dunha cantiga de Fernand' Esquio); e mesmo hai escritores aos que lles coñecemos os títulos abreviados (así sucede coa maioría das obras occidentais dos séculos XVI, XVII e XVIII) ou ampliados (como A divina comedia de Dante, que ata o século XVI se chamou Comedia) e incluso hai quen amalgama os seus propios títulos (como o poeta castelán Blas de Otero, que publicou unha antoloxía de versos co nome de Ancia, acrónimo no que figuran o comezo e o remate dos títulos de dous poemarios anteriores: Ángel fieramente humano e Redoble de conciencia).
Cleptómanos
- Titular é unha arte complexa, pero cando se acerta hai títulos que valen por toda unha literatura, como aquel que os amigos buscaron para o libro póstumo de poemas de Luís Pimentel: inspirándose nun seu verso, deron co xenial Sombra do aire na herba, se ben, en realidade, o lugués escribira "Unha canción tan lonxana e lene/ como a sombra do aire sobre a herba".Consciente desa dificultade extrema, Xosé Cermeño decidiu atallar procurando a inspiración en predecesores admirados ou achados felices. Así, titulou unha comedia Almas perdidas porque ese era o nome dun local portuario vigués e un dos seus libros de prosas Ciencia de facer as camas porque na peza teatral de Cunqueiro A noite vai coma un río o personaxe do Correo expresaba nun parlamento: "Queiman as cartas os soldados, arrouban nas valixas por se veñen letras con noticias de tesouros. ¡Ai, demo de guerra! O home non sabe da muller, o pai do fillo, non hai romarías e a xente dorme no chan, co medo por almofada, e pérdese a ciencia de facer as camas".
