Noia, Porto do Son, Corme, Vilagarcía de Arousa ou Marín son algúns dos lugares de procedencia de moitos dos galegos que pasaron a súa vida botando redes ao mar Cantábrico e amarrando barcos en Pasaia (Guipuzkoa). Mentres o resto de Euskadi foi refuxio para os que atopaban sustento na industria e na construción, esta localidade –que algúns consideran unha extensión de San Sebastián pola súa proximidade– recibiu a miles de mariñeiros durante décadas. Tamén a –polo menos– dous ourensáns que non amalloaron naves, senón palabras.
A pequena vila, que divide en dous a entrada do mar, adiviñábase como un lugar onde as letras atoparían acubillo xa en 1843, cando Víctor Hugo descubríu tranquilidade e inspiración no barrio de San Juan, onde vivíu unha longa tempada.
Mais en realidade, esta historia iníciase co nacemento de dous homes: Manolo González (1929-1997) e Xosé Novoa (1951). Os dous viñeron ao mundo en Ourense. No mesmo concello. Na mesma parroquia (Almoite). Nun lugar (Baños de Molgas) onde abrolla auga con poderes curativos pero que non era –nin é– suficiente para evitar a emigración.
O primeiro dos protagonistas faleceu hai máis de dúas décadas. Non obstante, na memoria dos que o coñeceron aínda sobrevive ao esquecemento. Del din que falaba con apresuramento e camiñaba máis veloz aínda, sempre buscando as súas gafas, sempre facendo o ben á comunidade.
“Véndoo subir e baixar pola rúa do parque daba a sensación de que lle faltaba tempo para todo. E é posible que así fose, que ao cura Manolo lle faltara tempo. Quizais porque empezou un pouco tarde: fíxose sacerdote de maior e lanzouse a cambiar o mundo a unha idade na que as forzas e o amor xa non están para trotar certos camiños”, publicou sobre a súa persoa Ion Arretxe –un dos detidos e torturados o mesmo día que Mikel Zabaltza– na revista ‘Oarso’, no 2008.
O cura ourensán acudíu en repetidas ocasións ao cuartel da Garda Civil de Intxaurrondo –no que permaneceu retido o escritor– para reclamar que lle deixaran tomar a comuñón das súas mans.
O segundo dos protagonistas conta que Manolo era maior que el e non coincidiron nunca ata que ámbolos dous comezaron a formarse para vestir a sotana. “El ordenouse antes ca min pero eu entrei de pequeno no Seminario. El cando xa era un home”, lembra o ourensán sobre o seu cómplice nos altares vascos.
Xosé chegou a Euskadi da man do seu pai. Era canteiro e cando el tiña 3 anos marchou –levando consigo á familia– a traballar na construción dunha presa en Lleida. Pasado un ano volveron a Ourense, pero o futuro era inexistente e optaron por probar sorte en Vergara (Guipuzkoa). “Conseguiu emprego nunha mina e xa quedamos para sempre dentro da provincia”, explica con voz sosegada ao outro lado da liña telefónica.
Manolo foi –segundo consta nos documentos que sobre a súa vida e obra se gardan no– xa de adulto e a traballar na construción a Euskadi. Ata que descubríu a súa vocación e ingresou no seminario.
Unha vez ordenado, a Manolo destinárono a unha parroquia de Errentería e a Pepe á de Trintxerpe –un dos barrios de Pasaia composto por edificios con miles de vivendas para familias de mariñeiros galegos que comezaron a emigrar na década de 1920–.
“Por aquel entón, na nosa parroquia oficiábase todo en castelán porque non había ninguén que soubera euskera. Nós comezamos a facer, cedo pola mañá, unha misa en galego os domingos. A primeira do día, a iso das oito”
“Por aquel entón, na nosa parroquia oficiábase todo en castelán porque non había ninguén que soubera euskera. Nós comezamos a facer, cedo pola mañá, unha misa en galego os domingos. A primeira do día, a iso das oito”, explica o sacerdote sobre a súa primeira etapa como párroco na parroquia de Nosa Señora da Asunción.
Sen libros nos que consultar o léxico axeitado, traducíu o corpo do texto no idioma no que os seus pais lle falaban na casa e co que escoitaba polas rúas do barrio. “Foi en 1976. Uns seis ou sete meses, porque despois a min movéronme de igrexa e perdeuse o costume. Aínda que Manolo retomouno anos máis tarde”, resume xa desvinculado da entidade católica.
“Manolo estivo sempre á disposición de quen o precisara para celebrar misa en galego”
“Manolo estivo sempre á disposición de quen o precisara para celebrar misa en galego”, sinalan os documentos da asociación cultural –con máis de 40 anos de percorrido– que se leron no décimo cabodano do seu pasamento, no que se inaugurou, tamén, unha placa a súa memoria, nun dos barrios de Pasaia. “Lembranza ao bo e xeneroso”, pódese ler no monólito que leva o seu nome, ubicado preto da rúa homenaxe a Daniel Rodríguez Castelao que teñen en Trintxerpe. Rúa que conta coa honra de ser a terceira do mundo que se adicou ao célebre escritor.
O segundo idioma
“Cando eu era cura, e volvín nalgunha ocasión a Galicia, oficiábase todo prácticamente en castelán. Estiven unha tempada no Grove e non había liturxia en galego. Só atopara, nun barrio tamén de mariñeiros, unha misa os sábados pola tarde”, comenta Xosé engadindo que na actualidade, en Euskadi, case todos os oficios dos lugares pequenos fanse en euskera.
Non son poucos os historiadores que inciden no feito de que, nalgunhas zonas do País Vasco, durante o Franquismo e os primeiros anos da Transición, a lingua de Rosalía soaba máis nos lugares con emigrantes galegos do que o facía o idioma vasco. Aínda que soase dun modo case ilegal por estar afastada polo réxime dos ámbitos institucionais, académicos, culturais e dos usos escritos.
Continuación da tradición
Neste contexto adquire especial relevancia que Xosé se ordenara en galego. Falou co que por aquel entón era o bispo de San Sebastián, José María Setién –polémico sempre polas súas declaracións sobre o nacionalismo e os etarras–, e este aceptou de bo grao. “A cerimonia fíxose en galego e en euskera porque o compañeiro que se ordenaba comigo era vasco”, lembra.
Joseba González –de trato afable e coa retranca invadíndolle constantemente o pensamento– é o herdeiro dunha tradición que aínda se mantén o Día das Letras Galegas. Cada 17 de maio, na parroquia de Nosa Señora da Asunción, oficia no idioma.
“Levo 28 anos sendo cura e podo oficiar en castelán e euskera sen estar pendente do misal, pero en galego necesito seguilo. Faime sentir como as primeiras veces que oficiaba e miraba por se me extraviaba”
Dase a casualidade de que o pai do seu tataravó era ourensán (de Niñodaguia, no concello de Baltar), pero non é galegofalante. Practica coa tradución de Xosé Novoa antes da liturxia. “Levo 28 anos sendo cura e podo oficiar en castelán e euskera sen estar pendente do misal, pero en galego necesito seguilo. Faime sentir como as primeiras veces que oficiaba e miraba por se me extraviaba”, confesa.
O son das gaitas, o magosto e a poesía de Manuel María
O Fato Cultural Galego Daniel Rodríguez Castelao conformouse como tal no ano 1976 –o mesmo no que Xosé Novoa comezou coas misas en galego– e desde entón promove o idioma e a cultura entre os que quedan en Pasaia. Aínda que moitos son descendentes –xa nacidos en Euskadi– levan consigo un forte sentimento de arraigo tras pasar os veráns da súa nenez en Galicia, cando seus pais voltaban por vacacións.
“Hai moita xente por Trintxerpe que fala o idioma porque os seus pais ou os seus avós non sabían castelán"
É o caso de Filipe Domínguez (1963, Donosti), actual presidente da asociación, que fala con gheada e seseo e que hai xornadas nas que non di palabra en castelán. “Depende de con quen me atope pola rúa podo rematar o día sen empregar máis que o galego e o euskera”, destaca sobre a idiosincrasia do lugar. “Hai moita xente por Trintxerpe que fala o idioma porque os seus pais ou os seus avós non sabían castelán. Por iso, aínda que viñeron ao mundo en Guipuzkoa, exprésanse nel. O que pasa é que as terceiras xeracións xa non o aprenden porque a política lingüística esta a conseguir que a xente nova teña un sentimento de identidade forte co euskera, xusto ao revés do que acontece en Galicia”, resume pausadamente.
Na actualidade a entidade que dirixe dispón dun blog, unha páxina de Facebook e incluso unha canle de Telegram a través da cal distribúen contido relacionado con Galicia e a súa lingua.
Na Escola Municipal de Música de Pasaia impártese ‘Gaita Galega’. E segundo conta Filipe, débese a dous homes que premían o fol despois das misas en honor á virxe do Carme, durante a procesión (típicamente mariñeira). “Estes señores colaboraban de balde no acto, mais un ano non puideron vir e houbera que contratar a outro. Aos poucos meses xa estaba dando clases aquí”, explica sobre como se iniciou esta ensinanza.
O Fato botou a andar fai máis de catro décadas, pero continúa activo –aínda que algo menos que nos primeiros anos de vida e o coronavirus tampouco axudou–.
Presentacións de libros, concertos, homenaxes aos mariñeiros mortos faenando, andainas ou o magosto son algunhas das celebracións que alimentaban o espírito dos emigrados a máis de cincocentos quilómetros de distancia.
Nun pequeno trasteiro, Filipe garda –ordenados en carpetas– carteis dos eventos que se levan feito estes anos, xornais, libros, música en galego ou fotografías de figuras como o poeta Manuel María, co que gardaron unha relación estreita desde a entidade. Tanto foi así que son numerosos os rexistros de imaxes que atesouran del, así como un poema que o lucense escribiu en 1990 para Ramón Cabanillas –que se asentou en Barakaldo– cunha dedicatoria: “A todos os patriotas e amigos do Fato Daniel Castelao de Trintxerpe, coa emocionada e agradecida amizade de Manuel María”.
"Manuel María xunguíao un forte espirito militante de loita a prol do noso idioma, que o levaba a participar en canto feito, cultural e/ou político se artellara, mesmo na Galicia interior coma no universo da nosa diáspora emigrante"
O ano que a Real Academia Galega propuxo ao autor de ‘Terra Cha’ como candidato para ser homenaxeado co Día das Letras, desde a entidade cultural enviaron unha misiva apoiando a idea. “Ao seu labor no eido artístico, Manuel María xunguíao un forte espirito militante de loita a prol do noso idioma, que o levaba a participar en canto feito, cultural e/ou político se artellara, mesmo na Galicia interior coma no universo da nosa diáspora emigrante (á que sempre lle profesou un agarimo especial)”, expuxo o por aquel entón presidente la organización, Manoel Irixoa.
Tamén hai, entre as instantáneas, algunhas do poeta Uxío Novoneyra, que viaxou a Euskadi en varias ocasións.
En definitiva, en Pasaia resisten un sinfín de letras, música e arquivos que fixeron sentir, aos pais de todos os Migueliños, sempre en Galiza.
En Pasaia resiste o idioma de Castelao.
