Para Edain McCoy, case todas as culturas teñen un número cardinal que conservan como sagrado ou que posúe enerxías máxicas. Para os celtas era o número tres e todos os seus múltiplos (A muller celta. Espírito e misterio. Noia, 2001. Toxosoutos, 92). De aí que este número apareza representado non só na cultura material en elementos coma o trisquel, senón tamén na cultura inmaterial a través de relatos lendarios concretos nos que un dos protagonistas soen ser tres mozas-mouras.
Na recompilación de relatos lendarios relativos á mourindade en Deza, ata o momento atopamos tres nos que aparecen as tríades de mouras como protagonistas. Tres irmás mozas que son obxecto dun agasallo de desencantamento e do que so se benefician dúas delas. Estes relatos atopámolos na parroquia agoladense de Órrea (lenda recollida polo profesor Manuel Busto no seu blogue Aquam Latam, tomando como fonte a publicación que dela fixo Manuel Galego Iglesias no xornal El Pueblo Gallego); na cambota de Carboentes (recollida por Antonio Presas en O mundo dos castros. A Comarca de Deza, 2014); e na trasdezá de Oleiros (Xulio Carballo Arceo no seu traballo inédito Notas históricas sobre as parroquias de Silleda, e publicada en A paisaxe lendaria e toponímica do Concello de Silleda. 2015). Estas lendas poden consultarse no blogue De mouros, mouras e tesouros (lendasdamourindadedeza.blogspot.com). Hai que entrar na lapela Mapas e alí, baixo o título As tríades nas lendas da mourindade de Deza, poderá consultar os relatos da Lenda de Aureana de Pena Cuntín (Órrea); O arrieiro de Baroncelle (Carboentes); e As tres bolas de pan da Fonte de Valbundín ou Fonte de Lantana (Oleiros).
Localización xeográfica
A localización xeográfica da trama das tres lendas é dobre. O primeiro sempre é o lugar no que habita a moura (mouro) que lle fai o encargo ao home (Castela, Betanzos e Lugo, en cada un dos casos), unha vez que aquela sabe cal é o sitio de procedencia deste último (Órrea, Baroncelle e Aldea da Laxe). O segundo lugar é o emprazamento no que residen as tres mozas-mouras: Pena Cuntín, Castro de Baroncelle e Fonte de Valbundín ou Fonte de Lantana (ao pé do Castro Montaz). Nos tres relatos, a transición do lugar do encargo ao lugar do cumprimento do encargo, pasa por unha estadía nocturna na casa do home co que a moura (mouro) fixo o trato.
Marcamos en negriña os termos "pena", "castro" e "fonte", lugares emblemáticos da xeografía mítica da mourindade e espazos propios da hierofanía das tres mozas-mouras. A disociación espacial que se produce entre a aldea (Órrea, Baroncelle e Laxe) como hábitat do ser humano, e as penas, castros e fontes como espazos propios dos mouros/as, non só contribúe a reafirmar a nosa identidade fronte ao alleo (mouros), senón tamén a ordenar o noso territorio separando os espazos habitados dos que non son o noso hábitat habitual. De igual modo, que os mouros/as residan en restos do pasado no imaxinario popular, son unha solución á cuestión popular de quen levantaría eses castros, mámoas, penedos... E, como non, a fixación dos mouros a eses espazos concretos é unha forma de redefinir os nosos marcadores xeográficos dende unha clave mítica.
Os protagonistas
Neste tipo de relatos soen aparecer catro protagonistas: a moura (mouro rico no caso de Órrea) que fai o encargo, o home que o ten que levar a cabo (Pedro de Portelo, segador; un arrieiro de Baroncelle; e un canteiro da Laxe), a muller do home que trunca o cumprimento pleno do mesmo e as tres mozas-mouras ás que vai dirixida dita encomenda (tres fermosas mozas na primeira, unha chamada Aureana e tres fillas da moura na de Oleiros: Isabel, María e Ana). Cómpre facer fincapé que normalmente é unha moura a que realiza o trato co home. Así aparece reflexado nas lendas de Baroncelle e de Fonte de Lantana. Non así na da Aureana, na que é un mouro o que traba alianza co home. Ademais, nestes relatos sóese facer referencia á profesión do home, normalmente vencellada á procedencia xeográfica do protagonista. Por exemplo, no caso da lenda da Fonte de Lantana, o home é canteiro. Nin que dicir ten que este é o traballo que identifica aos pontevedreses e, particularmente, aos veciños de Oleiros, parroquia de recoñecidos canteiros ao abeiro da pedra da que se dispón nos seus montes. Así nolo fixo saber Xaime Troitiño, cando nunha visita ao Castro Montaz nos comentou como antes os pedreiros ían ás ladeiras deste castro sacar a pedra que logo traballaban os canteiros: a dura para as pedras dos muíños, e a branda para os fornos.
Especial atención merecen as tres mozas-mouras. Varios autores ven nelas un paralelismo coas tríades clásicas das parcas e das moiras, ou coas divindades trinitarias dos panteóns indoeuropeos. Para Rafael Quintía, as mouras en grupos de tres enmarcan estes relatos na tradición das tríades, das tres deidades que sempre van xuntas e que aparecen tanto na mitoloxía mediterránea como na atlántica. Unha tradición que tería a súa continuidade baixo o mito das tres mouras e, posteriormente, co tema xa cristianizado das tres Marías presentes no momento da crucifixión de Xesuscristo: a Virxe María, María Magdalena e María de Betania (Análise estrutural e simbólica do mito da moura. Santiago, 2016. Sotelo Blanco Edicións).
Especial relevancia cobra o sufixo -ana, presente nos nomes das tres mozas-mouras noutras lendas deste tipo recollidas noutras comarcas. Esta terminación indoeuropea fai referencia "ao que amosa certa unidade ou semellanza", é dicir, á unidade. De aí que as tres mouras formen unha unidade trinitaria. Isto apréciase moi ben na lenda de Órrea, na que baixo o nome de Aureana se engloban as tres mozas. Ademais, o termo describe perfectamente unha das características definidoras do mundo dos mouros: a súa posesión de ouro (lat.: aurum). Por outro lado, ese mesmo sufixo tamén se soe relacionar coas augas. De aí a lenda de Oleiros vencellada á Fonte de Lantana.
O encargo
O encargo que a moura (mouro) lle encomenda ao home é semellante en todos os casos: levarlle tres cousas a tres mozas que viven preto da aldea do home. Normalmente son tres bolas de pan, alimento que na mitoloxía e na tradición popular é símbolo de vida e, polo tanto, elemento crucial no desencantamento baixo o que puideran estar sometidos aqueles que o reciben.
Na lenda de Órrea aparece o elemento "leite" en forma de queixos. E é que o leite tamén é outro dos alimentos polos cales a moura se pode ver libre dun encantamento. Así se aprecia naqueles relatos nos que a moura lle pide unha cunca de leite a un mozo para quedar desencantada. Antropólogos coma Mar Linares incluso ven neste elemento unha alusión á fertilidade, equiparando o leite ao seme do home (Mouras e mulleres. As imaxes femininas na mitoloxía popular galega. Os mouros e as mouras: máxicos enigmáticos da mitoloxía popular. Lugo, 2012. AEELG).
O desencantamento
Nos relatos non acostuma aparecer un retrouso de desencantamento. Máis ben a entrega do pan ou dos queixos é o elemento a partir do que ten lugar tal desencantamento. Mais na lenda da Aureana si aparece dito retrouso: "Aureana, Aurena, toma o pan da túa mama, que ben cocido ou mal cocido, hache saber coma trigo". É de supoñer que un ritual semellante estaría presente nos outros relatos, pero o paso do tempo e a mingua que se vai producindo na transmisión das lendas de xeración en xeración, son dous factores a ter en conta á hora de facer unha recompilación dos mesmos.
A entrega por parte do home do acordado coa moura, libera ás tres mozas-mouras do seu encantamento. Ou iso é o que se pretendía. Tanto nas lendas da Aureana como na da Fonte de Lantana, as tres mouras reciben, respectivamente, tres queixos e tres bolas de pan que se transforman en cabalos, animais nos que dúas delas foxen rapidamente, en clara alegoría á liberdade da que a partir de agora van desfrutar. Unha terceira tamén ve transformado o seu agasallo en cabalo, pero este está coxo, polo que non pode fuxir. É dicir, non pode quedar libre do encanto. Por culpa de ela? Non. Por culpa da muller do home. Esta, a pesares de estar avisada polo seu home de que non mirara o que el traía nun saco ou nun fardo, non dá aguantado. A súa curiosidade lévaa a abrir a artesa na que está depositado o encargo, e encetar unha bola ou un queixo. Esa bola e ese queixo encetados son os que lle tocan a unha das tres mouras protagonistas en cada lenda. Son os que se transforman no cabalo coxo. Esa terceira moza-moura que os recibiu encetados segue agardando por unha bola ou un queixo completos e así liberarse do seu encanto ás costas dun cabalo san.
O premio e o castigo
O home, por cumprir co encargo, normalmente ten unha recompensa. Pero a muller, por culpa da súa curiosidade, recibe un castigo malia que o agasallo, que as mouras lle fan para ela a través do seu home, parecía cousa boa: Na Lenda Aureana, o home obtén dúas bolsas de ouro e pedras preciosas e a muller, unha saia bordada; en Baroncelle, o cinto e premio e castigo; e en Oleiros, ela recibe unha faixa. Normalmente o home, de volta para a súa casa, para a descansar á sombra dun carballo ou dun castiñeiro, momento no que aproveita para probar a saia, o cinto ou a faixa destinada á súa muller, nunha póla ou no mesmo tronco da árbore. Nese momento, a árbore incéndiase. Ese era o castigo que lle agardaba á súa muller unha vez que vestira un deses complementos. Castigo que tiña merecido por non cumprir co mandato do seu home que, en casos coma o da lenda de Baroncelle, ata deixaba de ser correspondido cun premio por cumprir co trato que fixera coa moura.
