O Nomenclátor de Galicia recolle unha ducia de lugares ou parroquias co nome de Oleiros, unha profesión moi antiga que, ao longo da historia, ocupou a uns artesáns dependentes da barreira que os fornecía a materia prima. “Non te burles do oleiro que da terra fai diñeiro”, di un refrán popular que deixa entrever unha modesta valoración social da profesión.
A historiadora Rey Castelao (1998) cita os oleiros de Buño entre os artesáns que, xa no Antigo Réxime, “tiñan un mercado máis amplo, mesmo extra-rexional, implicaban maior dedicación e tiñan un significado económico importante para determinadas bisbarras”. Xa no século XX, Otero Pedrayo (1962) escribiu sobre “unha barreira sonada” que “mantén a industria cerámica de Buño, comovedora polo seu primitivismo”. Pois ben; precisamente desta parroquia de Malpica de Bergantiños era Antonio Añón, avó de José e Alejandro, os oleiros de Meder que hoxe modelan o seu barro en Salvaterra de Miño. O pai do seu pai fora oleiro en Buño, pero os seus fillos Manuel e José Añón Chans, acabaron trasladándose ao Condado para exercer a profesión. “En el modo de hacer y en el diseño de sus cacharros se mezclan la alfarería de Buño (…) y la influencia de los «louceiros» de A Guarda que estaban en su momento álgido cuando ellos llegaron a estas tierras”, escribiu García Alén en 1983, cando chegou a Salvaterra para coñecer o traballo de José Añón Chans, o pai dos nosos informantes.
A especialidade dos irmáns Añón é o barro roxo que, a diferenza do barro branco, serve para ir ao lume. Este material arxiloso, groso e poroso, non é o propio da cerámica branca e requintada, pero si é apto para cociñar, de aí que teña unha grande demanda popular, sobre todo en asadores. O barro que modelan os Añón non procede da comarca do Condado, como cabería pensar, senón que procede de barreiras de Monforte, Bóveda, Buño, a comarca de Celanova ou Xunqueira de Espadañedo, que teñen máis calidade. “As mellores arxilas son as que se extraen do fondo da terra”, di José Añón. Logo deben estar en repouso un ano antes de darlle forma. “Os oleiros chineses din que a mellor herdanza que lle poden deixar a un fillo é barro arrincado da barreira, canto máis antigo mellor”.
O primeiro proceso ao que se somete o barro é introducilo nunha machucadora, que substitúe ao machucado e amasado a man, o que permite incrementar a produción. Despois de machucalo, o barro pasa a outra máquina, a “galletera” ou prensa, para quitarlle o aire e compactalo. Desta, o barro sae en forma de tiras alongadas, que serán cortadas en pelouros, unhas porcións de barro troncocónicas que están listas para ser modeladas no torno.Unha vez que se lle dá forma á peza, cómpre que se seque durante dous días, para que colla consistencia antes de ir ao forno. Antes da cocción, deben recibir un esmalte cerámico impermeable da cor do mel que se utiliza para pechar os poros do barro, facéndoo ideal para cociñar e consumir alimentos. Hai pezas que poden levar, a maiores, óxido de manganeso, un esmalte de cor negra distintivo dos Añón que se aplica cunha esponxa.
Os irmáns de Meder fan pezas tradicionais “de toda a vida”. “Antes o noso pai facía moitas huchas, pucheiros, macetas para plantas ou barriñóns para a zorza. Isto todo deixouse de facer”. Hoxe os Añón dedícanse, fundamentalmente, a fornecer á hostalaría de vaixelas: olas, pratos, cazolas, palmatorias, potas... “Nós cocemos a nosa produción a 1.000 graos ou máis, o que a fai máis resistente e duradeira”. E é que “cada oleiro gaba o seu pucheiro”, di outro proverbio.
A especialidade dos Añón é o barro roxo, que serve para ir o lume
“A única peza de construción que facemos son os cantacucos”, uns remates decorativos que adornan os tellados en distintos lugares do mundo, de Galicia aos Estados Unidos ou Canadá. Os Añón modelan e cocen estes pináculos de barro de forma bulbosa, pero a súa exportación vai da man doutro intermediario. Deste xeito, a produción dos oleiros de Meder comercialízase no seu obradoiro. “Nós non imos ás feiras tradicionais. Tampouco ás especializadas, coa única excepción da que organiza o concello de Oleiros, na que participamos desde a súa creación hai vinte e sete anos. Alí coñecemos ao cociñeiro asturiano José Andrés, que nos comprou unha ola coa que, segundo nos dixo, ía preparar un xantar para o presidente Obama, en Washington”.
Chama a atención que os Añón renuncian a identificar a súa produción cun selo de autenticidade, o que infravalora o seu produto, elaborado de forma artesán e sabia. José e Alejandro prefiren fornecer a demanda dos seus intermediarios, aos que non lles interesa dar a coñecer a procedencia do seu produto, a elevar os prezos e dotar a súa produción dun selo recoñecible que lles permita competir nun mercado máis cualitativo e valorado.
Sabenza artesanal
O saber dos Añón é un patrimonio inmaterial recoñecido pola Lei 5/2016 do Patrimonio Cultural de Galicia, pero que, na práctica, non se aplica aos artesáns que atesouran estas técnicas tradicionais de modelado cerámico. O art. 9.3 deste texto legal considera patrimonio cultural inmaterial “os usos, representacións, expresións, coñecementos e técnicas, xunto cos instru¬mentos, obxectos, artefactos e espazos culturais que lles son inherentes, que as comuni¬dades, os grupos e nalgúns casos os individuos recoñezan como parte integrante do seu patrimonio cultural, e en particular: 7º. As técnicas artesanais tradicionais, actividades produtivas e procesos.”
Con todo, desde a aprobación da lei, a Xunta de Galicia non avanzou no recoñecemento práctico desta figura a artesáns da olería como os Añón, o que non contribuíu a revalorizar o seu traballo, a identificalo mediante un selo de calidade e, xa que logo, a elevar o seu prezo, mellorando o seu rendemento e valorización social, o que garantiría o relevo xeracional dunha artesanía que merece máis estima e aprecio.
