A Rota do Românico é un proxecto turístico-cultural que abarca cincuenta e oito monumentos e dous centros de interpretación, repartidos por doce concellos dos vales de Sousa, Douro e Tâmega, no norte de Portugal. Un traxecto que leva a percorrer lugares e momentos con historia, e que retrotrae especialmente ao século XI, cando este estilo artístico comezou a brillar e a estenderse no país luso. En Lousada, preto do Porto, atópase un edificio que destaca tanto polo seu contido museográfico como pola audacia da súa arquitectura contemporánea, constituída por unha superficie expositiva de case 650 metros cadrados. Un amplo adro central e seis salas temáticas mostran como eran os elementos máis característicos do estilo, os construtores e os monumentos ao longo do tempo.
O inmoble, inaugurado o 27 de setembro de 2018, quere ser un elemento aglutinador entre o presente e o pasado románico. De forma austera, a volumetría encerra en si mesma os principios da unidade dentro da diversidade, e así van xurdindo corpos de diferentes dimensións e alturas que demostran a variedade deixada por este movemento arquitectónico e artístico. Todos os volumes están conectados a través doutro central que lles precede á entrada, coma se dun claustro se tratase.
Interiormente, os espazos queren reflectir a monumentalidade dos edificios románicos, tanto pola súa escala como polas súas formas. Para iso cada un dos volumes interpreta un tipo de cuberta diferente utilizada nesta arquitectura medieval. Como material elixiuse o formigón visto no seu aparente estado natural, que lembra á pedra orixinal. Así, a construción sempre trata de ser contemporánea pero sen esquecer o pasado, creando unha atmosfera de simbiose entre ambos os tempos. Cada corpo dá paso ás salas temáticas: Territorio e Formación de Portugal; Sociedade Medieval; O Románico; Os construtores, Simbolismo e Cor e Os Monumentos ao longo dos Tempos. Ademais do interese da súa arquitectura, o centro de interpretación proporciona numerosas experiencias interactivas a través dos seus contidos museográficos. O proxecto, tanto polo seu deseño como polo seu contido, leva varios premios no seu haber.
Polas terras do Sousa e Tâmega, onde se integra Lousada, un conxunto de monumentos de orixe románica de gran valor son os piares deste roteiro cuxo obxectivo é integrar o patrimonio co turismo e a cultura coa natureza. No propio concello son seis as construcións integrantes do proxecto, unha delas a ponte da Veiga, viaduto dun só arco situado na localidade de Torno. É probable que o seu proxecto se deba aos abades do mosteiro de Pombeiro para asegurar o tránsito lal sobre o río Sousa.
A Torre de Vilar é outra das edificacións da Rota do Românico, elevada sobre un afloramento granítico que coroa un outeiro. Levantada con excelente sillería de granito, ten planta rectangular e, máis que unha edificación militar, era símbolo de poder da nobreza.
Airosa coa súa torre campanario e os seus sinais do século XII érguese tamén a igrexa do Salvador de Aveleda, doada en 1177 ao mosteiro de Paço de Sousa por Vela Rodrigues. Os estudosos sitúan a orixe do templo sobre unha antiga edificación visigótica ou mozárabe.
O aumento de poboación e de tránsito de mercadorías propiciou que se levantase a ponte de Vilela sobre o río Sousa, construída en sillería de granito con catro arcos. Aínda que é difícil a súa datación, demarca un importante lugar de paso utilizado por numerosos viaxeiros, entre eles os que se desprazaban desde o litoral ata Amarante e Vila Real.
Outra igrexa con historia que alberga lenda e arte é a de Santa María de Meinedo, outrora mosteiro do que se conta que acolleu o corpo de Santo Tirso de Constantinopla durante o dominio visigodo.
As formas da escultura
A Rota do Românico conta con outro espazo museístico en Penafiel dedicado á escultura. En 2006, durante os traballos urbanísticos realizados no Centro Cívico de Abragão, localizado neste concello luso, acharon de forma casual case setenta elementos pétreos con decoración románica, feito que foi a orixe da creación do Centro de Interpretação da Escultura Românica (CIER). Aberto ao público o 25 de xullo de 2020, este núcleo ofrece aos visitante a posibilidade de coñecer o contexto temporal, social e cultural desta arte, destacando a importancia dos canteiros e escultores na súa materialización. O CIER ten unha superficie expositiva de máis de trescentos metros cadrados, distribuída en espazos temáticos que van da escultura aos símbolos e significados do románico, pasando pola importancia da igrexa de Abragão. Todo a través dun itinerario museístico que concilia as novas tecnoloxías cos obxectos do pasado. Capiteis, bases, fustes ou canzorros son algunhas das moitas pezas que se poden ver neste edificio. A recreación parcial e hipotética da fachada e o rosetón da igrexa de Abragão é un dos eixos de partida de todo o proxecto museográfico. Nunha das salas a escultura Boi, creada polo artista plástico Bordalo II a través do reaproveitamento de lixo, chama a atención pola reinterpretación contemporánea da estética románica.
