Nos anos posteriores á clausura do Concilio de Constanza (1418), no que a Igrexa daba por superado o longo conflito interno que supuxera o Cisma de Occidente, a Igrexa terá que enfrontarse a tres novos grandes desafíos: a adaptación da doutrina aos novos tempos, a necesidade de dotar dunha nova identidade ‘nacional’ aos estados modernos e as tensións que están a xurdir no campo.
Do reformismo luterano á contrarreforma católica: O obxectivo final do Concilio de Letrán (1517), convocado polo papa Xulio II, foi reafirmar a autoridade papal -nun proceso paralelo ao que estaba a suceder nas principais monarquías europeas cos seus monarcas-, condenando definitivamente o conciliarismo -unha doutrina que consideraba que a Igrexa era unha comunidade de fieis, polo que a autoridade do Papa debería estar sometida ao poder asembleario do concilio-. Así mesmo, no transcurso dese Concilio confirmouse un corpo doutrinal que motivou a reacción de Lutero, quen, segundo todos os indicios, ao pendurar as súas 95 teses na porta da igrexa de Todos os Santos de Wittenberg o 1 de novembro de 1517, tan só pretendía abrir un debate académico. Porén, a oposición mostrada pola xerarquía eclesiástica e a súa negativa a retractarse na Dieta de Wörms (1521), cando se declararon heréticas as teses luteranas, provocou un conflito no que os intereses políticos -manifestados no enfrontamento entre a liga de príncipes luteranos (Esmalcalda) e católicos (Nuremberg)-, prevaleceron sobre os teolóxicos, como proba o feito de que o Ínterim de 1548 recoñecese algunhas concesións aos príncipes luteranos e a Paz de Augsburg (1555), na que se acorda que a relixión do estado será a do príncipe.
Ora ben, cal era a diferenza decisiva entre a doutrina de Lutero e a católica? Fronte a xustificación pola fe e as obras do catolicismo -doutrina ratificada no Concilio de Trento-, Lutero sostén que só a fe nos fai xustos ante Deus; neste sentido, Lutero entende que o home é pecador, isto é, ofende a Deus sen poder evitalo, polo que se pode liberar de todas as normas opresoras do catolicismo -incluída a caridade-, pero á vez confía en Deus, que o salva mediante a fe. Velaí a razón pola que Lutero reclama unha lectura persoal da Biblia, que vai traducir ao alemán, como única fonte de saber, o que deriva no rexeitamento dos principais dogmas do catolicismo (encarnación...). Un camiño semellante ao que transitarán Calvino e o anglicanismo, iniciado como un conflito de autoridade entre o rei Henrique VIII e o papa Clemente VII.
Trento
Fronte a este corpo doutrinal, instáurase a Inquisición romana (1542) para perseguir os herexes e reúnese o Concilio de Trento (1545-1563), no que se reafirma a autoridade papal, confírmanse os sete sacramentos e formalízase o dogma católico nun catecismo, dos que o de Astete (1599) foi un dos máis populares.
A Igrexa fronte ás mobilizacións campesiñas: Ao longo da historia hai abondas mostras de presenza de membros do clero nas filas dos movementos sociais, mesmo liderándoos; velaí está o exemplo de John Ball, John Wyclif ou Jan Hus. Esa presenza do clero promovendo ou liderando o malestar social, visibilizouse de novo durante a revolta liderada por Hans Böhm (1476) e nos levantamentos de campesiños, como o liderado polo padre Konrad en Wurtemberg (1514), que se sucederon entre os anos 1493 e 1517, e que acadaron a súa máxima expresión durante a guerra campesiña liderada por Thomas Müntzer (1524-5). Así e todo, xerarquía eclesiástica, en tanto que aparello do Estado encargado do ‘coidado das almas’, sempre foi contraria a eses movementos, situándose do lado dos opresores dese pobo campesiño, tanto ten que fosen príncipes protestantes (Lutero opúxose a Müntzer) ou católicos.
Clases e nacións
Nun momento no que se están a desenvolver as principais estratexias de acumulación orixinaria do capitalismo: a explotación dos recursos auríferos e arxentíferos de América Latina; o sometemento da poboación indíxena mediante a ‘mita mineira’; o secuestro de milleiros de homes e mulleres libres de África escravizados en América..., que definiron o novo sistema-mundo capitalista que situaba no centro ás potencias hexemónicas de Europa -primeiro Castela e Portugal e máis tarde os Países Baixos, Inglaterra e Francia-, mentres que reducían a América e a África á condición periférica, era preciso dotar a esas potencias dunha identidade que servise de elemento de cohesión.
Esa misión, dotar ao estado dun corpo social natural, vai cumprila a relixión ao dotar a eses modernos estados ‘nacionais’ dun elemento identitario común arredor do cal aglutinar aos grupos sociais que posuían intereses enfrontados. Velaí está a expulsión dos xudeus dos reinos de Castela e Aragón (1492), Portugal (1496) e Navarra (1498) e a conversión forzosa dos musulmáns (1502) en Castela, en tanto que primeira expresión dese papel identitario da relixión nas potencias hexemónicas entre 1450 e 1550. Un papel que tamén está detrás das guerras de relixión entre católicos e luteranos que concluíron coa Paz de Augsburgo (1555), nas guerras de relixión entre católicos e hugonotes que remataron co Edito de Nantes (1598) e nos Países Baixos, onde a relixión calvinista foi o elemento que vertebrou a nación holandesa fronte ao dominio castelán na guerra pola independencia.
Así mesmo, mediante a persecución da bruxería a Igrexa contribuíu a consolidar o patriarcado ao servizo do capitalismo, como sostén Silvia Federici.