La UNESCO aprobó durante la 30ª Conferencia General en París s celebrada en 1999 dedicar el 21 de marzo a conmemorar la poesía, una de las formas más preciadas de la expresión e identidad de la humanidad. El objetivo del organismo mundial supranacional era apoyar la diversidad idiomática a través de la expresión literaria en verso y fomentar el uso de lenguas en peligro de extinción. Esa intención cobra especial relevancia en Galicia, donde este género literario vive uno de los momentos más dulces de su historia si atendemos al reconocimiento que los autores gallegos consiguen fuera de nuestras fronteras con su lírica creada en gallego y traducida a varios idiomas.
De la calidad literaria de la obra de los autores gallegos actuales da buena cuenta el hecho de que durante los dos últimos años el Premio Nacional de Poesía recayese en autores de esta esquina del noroeste de España - Pilar Pallarés en 2019 por su obra “Tempo fósil” y Olga Novo en 2020 con “Feliz idade”-, así como el último Premio de Poesía Joven Miguel Hernández, concedido a Alba Cid por su poemario “Atlas”. El año acababa con otro gran galardón, el Estandarte al mejor libro de poesía por su antología bilingüe “El cobertizo”.
Estas cuatro tataranietas literarias de Rosalía de Castro demuestran la alta calidad de la poesía en Galicia y tal vez que el centro de España ha levantando la cabeza para dirigir su mirada a la creación lírica en la periferia, encontrando en ella un referente al que imitar.
Tal reconocimiento no se traduce, sin embargo, en un respaldo mayoritario de público, ya escaso en la poesía en cualquier idioma y aún más en una lengua minoritaria como el gallego. Es por eso que algunos de los creadores definan como un acto de resistencia el hecho de escribir poesía en gallego en la actualidad. Otros poetas destacan la soledad en la que sienten por mantener una tradición singular en una tierra tantas veces maltratada. Otros alzan la mirada hacia los gobernantes y lamentan el nulo respaldo que reciben los artesanos de un patrimonio inmaterial de la humanidad que también contribuye a crear la marca de Galicia Calidade.
En este reportaje hemos formulado la pregunta ¿Qué es ser poeta hoy en Galicia? a diez autores, nueve de ellos que escriben en gallego y viven aquí y uno que reside en Nueva York.
Recital de celebración
Con motivo del día mundial de la poesía, el Consello de la Cultura Galega funde la poética de Xela Arias con las nuevas voces de la lírica en un recital llamado “O equilibrio dos extremos", en el que doce escritores escogen un poema de la autora a la que se dedica este año el Día das Letras Galegas y otro creado por ellos expresamente para la ocasión. El acto se puede seguir a través de internet en este enlace.
Un Patrimonio inmaterial a proteger
“Por unha parte, venme a mente unha conferencia de Xela Arias no 2001 na que dicía que os poetas son investigadores da ollada. Se entendemos a poesía como esa ferramenta para a comunicación e investigación artística, ser poeta hoxe en Galicia non difire do que era ser poeta onte ou en calquer momento da historia: é tentar de trasladar unha ollada diferente sobre o que nos circunda ou sobre os grandes temas que aflixen ao ser humano. O que cambia, e vou a respostar á pregunta desde outra perspectiva, é a posición desde a que miramos, que é o tempo no que vivimos. Somos voceiras, testemuñas do noso tempo, inda que o poeta non faga unha poesía social apegada ao terreo. O noso tempo é un momento entre dous séculos: estamos no XXI, pero nacimos, vivimos e recibimos parte da educación propia do XX. As consecuenias que iso ten son particulares. A poesía galega actual conforma un universo moi rico, recoñecido tanto dentro das nosas fronteiras coma fóra, que se desenvolve nun país moi pouco recoñecido a si mesmo. Esto implica claramente un nulo apoio das administracións, en concreto do gobernó de Galicia, a este patrimonio inmaterial que é a poesía galega, tería que dar axudas directas aos creadores, non para vivir da poesía como un escritor que vende moito as súas novelas, pero si para protexela coma se protexe a Catedral de Santiago, por exemplo”.
Fundir la soledad con la situación de un país demasiadas veces maltratado
“Hai moito de soidade en ser poeta. Unha soidade intensa que me empurra a realizar o esforzo de pensar, madurar e escribir un poema. Cando afondas nese poema e velo escrito no papel, cando sentes que abres a través del o teu mundo e cando es consciente de que non queres limitar a vida a enchela de espazos baleiros, decátaste axiña de que entras nun estado de consolo e de acougo que roza a felicidade.
Ser poeta en Galicia é fundir a soidade coa situación dun país demasiadas veces maltratado. Nese intre tomas conciencia, dende a túa soidade, da necesidade de poñer os teus versos moi preto da xente, de amosarlles o agarimo que posúen, da riqueza verbal que a poesía contén e transmitirlle a esa sociedade confundida a beleza e a forza dun idioma -o galego- que tantos atrancos sofre para a súa normalización. É, ademais, dar brillo ao universal dende a soidade dun poeta. É continuar humildemente a tradición de figuras senlleiras da nosa poesía como Rosalía, Pondal, Curros, Celso Emilio, Amado Carballo, Cunqueiro, Luz Pozo, Pimentel, Xohana Torres, Ferrín ou Manuel María, entre outros, que fixeron da súa vida unha constante de loita a prol da dignidade dun pobo.
Ser poeta e vivir en Galicia é loitar para que as novas xeracións perdan os mil prexuízos que tanto a poesía coma o galego están a padecer”.
“A Poesía é un lugar do amor e da memoria”
“Ser poeta é unha condición apátrida, migratoria, radicalmente solitaria. E por esta razón estase na poesía máis aló dos territorios e de calquera condición externa. Sabemos que a poeta italiana Verónica Franco escribiu versos mesmo nas paredes da cela na que foi recluída, cun anaquiño de pedra. Como eu escribín sendo nena nas lousas das paredes da miña aldea cun pizarro rústico, e o nome dun neno dentro dun corazón, ensaiando así un alfabeto sagrado.
Pero sendo radicalmente solitaria, a poesía é tamén radicalmente solidaria porque nada humano lle é alleo. E por esta razón, ser poeta en Galicia é selo no lugar onde hai séculos cantaron os trobeiros delicadas declaración de amor, e tamén no epicentro onde unha muller sentiu a sombra soa asolagándoa. O territorio onde os meus antepasados e antepasadas pasaron fame e frío; onde moitos deles marcharon cruzando un océano e onde case todas nin sequera aprenderon a poñer o seu nome nun documento de herdanza de apenas catro regos e un castiñeiro. E o país cuxa lingua contén os estratos infinitos da memoria dos/das subalternas. Desde este lugar do amor e da memoria escribo, con todo o que son e todo o que teño”.
Altísima calidad, nulo apoyo
“Tendo en conta que a poesía é unha manifestación artística e, en consecuencia, forma parte viva en maior ou menor medida, da comunidade como elemento de cultura, a poesía está a vivir a crise instalada no sistema cultural galego desde fai tempo pero agudizada nesta última época. Isto é: ás escasas posibilidades de que a poesía atope canais físicos polos que transitar, súmase o pouco interese que amosan quen deberían garantir un mínimo de osixenación para un sistema de sempre pouco atinado coas nosas letras en xeral e coa poesía en particular.
Desde o punto de vista da calidade da escrita, escribir poesía en Galicia hoxe supón facelo nun contexto de altísimo nivel cunhas poetas que coas súas obras abren eses canais de expansión e recoñecemento que, como dicía antes, nos son negados. Escribir poesía hoxe en Galicia é facelo desde o país ao que lle acaban de outorgar dous premios nacionais de poesía a dúas poetas como son Olga Novo e Alba Cid por obras dunha calidade extraordinaria. Non se trata dun feito casual senón do froito do traballo, da intelixencia e da exixencia pero tamén, en certo modo, dun recoñecemento á poesía galega en xeral, que penso que está sendo pioneira e punta de lanza en moitas cuestións. Agora só falta que isto se traduza en apoio real á creación e a difusión das obras pero tamén en poñer coidado sobre a necesidade de achegar a poesía ás lectoras, de facelas medrar en número e en calidade pero sobre todo, en non dificultar o acceso a unhas creacións que, penso, farán pasar momentos agradábeis a quen as lea. De feito, eu atreveríame a dicir, que as farán felices.
Una actitud vital en Nueva York
“Para mí ser poeta es una actitud vital. Siempre me interesaron las palabras y las ideas. Es el lenguaje el que construye nuestra realidad, y veo en la poesía una poderosa herramienta de transformación, tanto social como personal. Debemos recuperar el espacio que la poesía tenía en la vida cotidiana de la gente. En estos momentos de incertidumbre y desasosiego es más importante que nunca la labor del poeta. Si queremos construir nuevas realidades tendremos que usar las palabras de forma nueva distinta a todo lo anterior. Le corresponde al poeta imaginar y enunciar esos nuevos caminos.”
Marcos de la Fuente, que hoy recitará poemas, los repartirá entre los transeúntes y los colgará en un “árbol de la poesía” en Brooklyn como integrante del colectivo “Poetry Fighters” en Nueva York, donde reside, considera que “ser poeta en Nueva York es duro y excitante. En mi caso es el lugar para crecer como poeta y como persona. Mi intención siempre fue generar movimientos y corrientes poéticas sin perder de vista el escenario y la calle, que es donde creo que más hace falta la poesía ahora. Esta es la ciudad de los poetas, por su rica historia y su elevada cinética, aunque esta última haya descendido considerablemente en la pandemia. Aún así hemos conseguido mantenernos activos y organizar recitales y encuentros”.
Para un público escaso
“Ser poeta en Galicia é ser un escritor que ten un público extraordinariamente pequenísimo; realmente un poeta galego nos tempos de hoxe escribe para os poetas e para catro ou cinco máis, excepto algún caso excepcional que pode escribir para 30 o 40 máis. Non son tempos nos que a poesía, no seu sentido tradicional, estea ben. Sen embargo estamos no momento que hai poetas que son os máis grandes de todos os tempos en Galicia. Ferrín ou Olga Novo, por exemplo, son comparables aos poetas do Rexurdimento, Rosalía, Curros e Pondal. Daquela eles tiñan un público moi amplo e hoxe os poetas que digo teñen un público moi pequeno. Agora eu conto os anos que levo sen facer poemas, xa van quince. Tentei ser poeta durante bastantes anos, publiquei o meu primeiro libro no ano 70. Dende “Cabalgada na Brétema”, probablemente o meu mellor libro, non volvín escribir outro”.
Sobre poetas y poetastros
“A poesía ao longo do tempo, desde Homero ata hoxe, ten tido infinitas definicións, de aí, ao meu entender, a súa grandeza. Na actualidade asistimos a un.abuso evidente. Para moita xente, de ámbitos e esferas que pouco ou nada teñen que ver coa palabra, todo lles resulta poético; desde a moda no vestir ou nos peiteados ata a elaboración e presentación de determinados pratos de cociña. Hai zapatos con detalles poéticos, receitas de peixes ao forno con poesía, e unha serie de obxectos e actitudes pedestres elevadas a categoría lírica. Os bos poetas tratan de pasar desapercibidos, aos poetastros, homes ou mulleres, consómeos a ansia de gloria, vólvense acaparadores insaciables. Eu gosto dun verso de Luís Pimentel, a poesía é o grande milagre do mundo. Persoalmente trato de ler e de reler boa poesía e de traballar, todos os días, na Insua dos Poetas, na Esgueva, Madarnás, O Carballiño. Esa é a miña ansia.”
Asomarse al abismo sin sentir miedo
“Ser poeta e vivir hoxe en Galicia é asomarse ao abismo do futuro e non sentir medo. A poesía sempre nos levou ao outro lado”.
Tocar lo invisible a través de lo visible
“En primeira instancia, para min ser poeta significa acompañar a curiosidade, salvagardala, do mesmo xeito que cunha man protexemos a chama, aínda débil, nada máis prender un misto coa man contraria. Ten que ver con tocar o invisíbel a través do visíbel: coido que non se trata de ofrecer unha chave, senón un novo xogo de pechaduras, ou de portas.
Dando un paso máis, ser hoxe poeta en Galicia, conleva varias marcas. Entre as máis evidentes, por traballarmos con palabras, sitúase a conciencia da substitución lingüística e a perda do idioma, que arrastra consigo unha miríade de preguntas: que se esvae con el, exactamente; a que outros procesos de transformación ou perda acompaña? A quen leremos, que escoitaremos nunhas décadas? Á par disto, por suposto, hai marcas máis luminosas, como a solidez da tradición poética galega, a súa forza rupturista, que funciona sempre como unha malla na que atopar resonancias.
Mais por riba de calquera condicionante imperioso, gustaríame que resoasen aquí as palabras de Xela Arias, opóndose frontalmente á “utilización” da poesía, cando lembraba que “o meu compromiso comigo está́ en escribir desde min”. Así é, ao meu ver, e só así o concibo.”
Un acto de resistencia
En esencia, eu creo que é o mesmo que ser poeta e vivir en calquera outra parte do mundo! A poesía é unha arte universal, presente na cerna do ser humano. Peneirar a realidade a través dun cribo ateigado de emoción, de fendas e interconexións... sublimar a dor... ou tentar atinxir a beleza que apreixamos nos instantes... tamén o xogo, o lúdico, un crebacabezas de palabras para procurar as respostas das incógnitas... Poder gozar xogando coas palabras, escribindo, e poder ver que outras persoas poden desfrutar coa súa lectura...
Mais ser poeta en galego en Galiza tamén é sentir que estás escribindo nunha lingua que o ten todo en contra para sobrevivir, minorizada, que na actualidade é abandonada por quen debería protexela, cando está perdendo falantes día a día... Unha lingua que non se fomenta nin se protexe no ensino, pois está prohibido impartir algunhas materias no noso idioma (algo que nunca pasara en democracia), ten uns topes máximos á hora de ser utilizada como lingua vehicular en Secundaria (non se pode pasar dun 50% de clases impartidas en galego en cada curso, e redúcese a un terzo no caso das seccións bilingües), e é totalmente testemuñal na escola nos primeiros cursos nos centros das cidades, o que ocasiona que moitos nenos non saiban falar galego... e todo isto cando o ensino debería ser un potente axente normalizador, que axudase a que a nosa lingua, un tesouro cultural enorme, non desaparecese... Unha lingua cada vez menos utilizada por importantes representantes institucionais e políticos dalgúns partidos nas súas intervencións públicas... Un idioma con moi pouca presenza nos medios de comunicación, nos espazos comerciais, no mundo empresarial... E, xa para concluír, cómpre tamén mencionar o pouco apoio ó libro galego por parte da principal administración do noso país, que ocasiona que cada vez se estean editando menos libros na nosa lingua e con menos exemplares... Daquela, ser poeta en Galiza é un acto de resistencia!
