Confesoume un octoxenario de detrás do Seixo que no verán de 1952 (ano bisesto comezado en martes), estando coas vacas nunha tomada que tiñan en arrendo, foi testemuña dun caso insólito. A leira, algo costenta, deslindaba cun regueiro e cun comareiro de vexetación alta.
"Aínda parece que o estou vendo; cóntocho coma se fose hoxe". Malia relatar con precisión o suceso, sesenta e dous anos despois, o vello xa dubidaba de se realmente o vivira ou o soñara.
A canícula de agosto obrigaba a amañecer co gando na leira para evitar o fastío da mosca e o tabán. As vacas magoadas en exceso moscan ou atabanan. Porén, beicida pola fresca, aquela facenda esparexíase pola herbeira e pacía a vontade.
Apoiado na vara, o pastor entretíñase liando un pito. De súpeto, contra ao magote, sentiu mexer nos ramallos. Pousou a ollada na espesura e, a seguir, debullou o armentío. Non botaba en falla res ningunha.
Culpou o vento, por máis que a follaxe permanecese en calma. Xa se aviña a convencemento cando a fronde volveu abalar.
Desconfiou entón do lobo, malia que, o can, alleo a calquera novidade, soneaba á súa beira.
Secomasí, espeliu o compañeiro, brandiu a aguillada e, botándolle peito, achegouse cara a onde proviña o ruído. O can avanzaba ao seu carón, fitando ansioso para o dono, á espera de ordes. Acirrouno e, coma lóstrego, o cadelo internouse na bouza, adiantando a ladros a súa presenza.
O sabuxo rastrexou o bostedo e, canso de buscar en van, tornou onda o seu amo. Non había dúbida, o causante, lobo, xabaril ou nugalla, fuxira.
Decidiu, daquela, voltar ao fondal da veiga. Non dera catro pasos, cando, de novo, algo rebuliu no medio da mouteira. O mozo revirouse axiña, decatándose de que o can seguía sen reaccionar ao sinal. Nin as vacas nin as asustadías ovellas facían o menor aceno de alarma. Chegou á conclusión de que só el era quen de percibilo, aquilo semellaba cousa súa.
Beliscouse no brazo, estaba esperto. Ao pouco, as poleiras volveron acanear. Desconfiou dalgún veciño dado ás bromas. Cuspiu no chan, botou un xuramento, armouse de fouciño e regresou decidido a resolver o misterio.
Con dificultade, foise abrindo paso entre xestas e codesos, até acadar un bosquiño de bridos e ameneiros. As pingotas de suor empecíanlle a visión. Enxugaba aquel manatío coa manga da camisa, esforzándose por mirar a un lado e a outro. A cada paso, sentía como se lle alentasen na caluga (hoxe, non discute que puidese ser o medo).
De socato, só naquel fraguío, oíu un rumor ás súas costas, virouse e o que descubriu deixouno pampo.
"Por entre a fronza e as follas secas, manaba un ollerio de luz laranxa e azul que acabou formando unha lapa, unha chama de dúas cuartas de alto que, a uns centímetros do chan, bailaricaba como se o fixese no pabío dunha candea".
Fixo de conta, o incendiario xa debía andar lonxe. Temendo que se desmandase o lume, apañou dúas mans de terra e guindoullas por riba, ao tempo que tripaba o foco cos pés. Cando o creu extinto, recuou, mais, ao pouco, a chama volveu remanecer, atinxindo de contado a mesma intensidade.
Aquela fonte de luz "que non pelaba nin cheiraba nin fumeghaba" xurdía mainiña e a súa levidade impedía, quizais, que se propagase. Nin a follaxe de ao pé da cacheliña acusaba os efectos da combustión. O fogo non se estendía e ben podía facelo, porque aquel baldío, faltoso de auga, convertérase nunha polvoreira.
Tentou sufocalo unha e outra vez, aumentando en cada tentativa a carga de terra, mais, o que semellaba apagado, en nada volvía nas mesmas. Chapodou un ramallo e mallou na labarada até esgotar os folgos. Non había xeito.
Canso, afectado pola emoción e o sobresforzo, sentou a unha distancia prudencial. Ao parecer, escusaba calquera precaución, xa que, como salientou o meu informante "aquela cousa onde caghaba, mexaba", establecendo unha simpática comparanza co vezo dalgúns peóns e buxainas.
Non sabe canto botou velando o facho. Só acorda que, de alí a un tempo, se sentiu esvaer ("notei que se me marchaba a vida, pechábanseme os ollos"). A piques de perder o coñecemento, a lumieira, de improviso, sumiu definitivamente. Reaxiu, fretou os ollos e, nun salto, tornou xunta a facenda. O rabaño xa se agrupara inquedo á beira do cancelo. O sol estaba alto. Era tarde.
Engadiu o entrevistado que lle revelara á xente de confianza o caso. Uns crérono, referíndolle experiencias semellantes. Outros asentiron cun riso nos beizos, tomándoo por tolo. Houbo quen lle fixo saber dos fogos fatuos, fenómeno que a pseudociencia atribúe á oxidación da fosfina e do metano, producida pola descomposición de materias orgánicas (putrefacción anaeróbica). Empregando unha definición do mesmo xorne: "O fogo fatuo é un fenómeno de luminiscencia que pode observarse de noite nos lugares abertos. Atribúese á inflamación de certas substancias, coma o fósforo, que se desprenden da descomposición de vexetais ou animais".
A chama dimanada da combustión de metano (gas inodoro) adoita ser de cor azul. O monóxido de carbono (tamén, inodoro) arde en chamas de cor amarela ou laranxa. A fosfina é un gas que ole a allo ou a peixe podre. De xeito natural, xérase pola degradación dos organismos inertes. En altas concentracións, os vapores de fosfina poden inflamarse espontaneamente no ar (a chama é de cor branca brillante). Todos tres gases caracterízanse pola súa toxicidade.
Segundo a paraciencia, os fogos fatuos tamén acharían razón de ser no escintileo dos sales de calcio, constituíntes das osamentas, de aí a súa querenza polos cemiterios.
A maiores, a fosforescencia é unha propiedade das substancias fotorreactivas, capaces de absorver enerxía para despois emitila, paseniño, en forma de radiación. Ben me lembro da pequena imaxe de plástico da Moreneta que a miña avoa tiña enriba do armario do seu cuarto. Non había xeito de prender no sono mentres a sinistra figura sen face se envolvía no seu halo verdecente.
As devanditas teorías, xa coñecidas polo meu confidente, non o acougaban. Puña en dúbida que aquel alargo fose, antigamente, un camposanto (moito menos, un vertedoiro) e non tiña constancia de que alí se sepultase cadáver ningún (a el, dende logo, non lle dera por comprobalo). Xa saben, cando un vello fala dos tempos pretéritos adoita remontarse á súa infancia e non plus ultra.
Porfiei en atoparlle unha explicación científica ao misterio. Estou convencido de que o noso home viu o que viu. Non ten sentido que, con 80 anos e despois dunha sesentena de silencio, se puxese en contacto comigo para contarme a súa ineficaz reacción perante un conato de incendio.
Rexeitadas as hipóteses da descomposición da materia e dos esqueletos refolguexantes, moi ao xeito da nosa escatoloxía, e inclinándome por unha excepcional fuga de gas natural, inflamado fortuitamente, engado a teoría (tamén refugada pola ciencia oficial) das tensións tectónicas.
Consonte ao novo argumento, as forzas telúricas quentarían as rochas pezoeléctricas (entre elas, o cuarzo ou seixo) ou os materiais ferroeléctricos (entre eles, o tantalato e o nitrato de litio) presentes no subsolo, producindo electricidade. A calor vaporizaría a auga subterránea e o vapor ionizado fluiría cara ao exterior. É ben sabido que, na aba leste do monte do Seixo, é abondoso o mineral de cuarzo e o tántalo e o litio non son elementos estraños.
Ao longo de vinte anos, foron chegando a min, a través de diversos condutos, noticias sobre avistamentos de luminarias naquela lomba da montaña. Baixo a xenérica denominación de fogos fatuos (ou lume mol), a tradición identifica unha serie de fenómenos luminiscentes que o pobo pon en relación co vagar dos defuntos faltosos de óleos ou sepultura, coa raposa do ar, coa estadea, coas argucias do demo burleiro ou coa exsudación dos tesouros soterrados. Mais, nas parroquias de Presqueiras, cómpre, a maiores, facer mención do misterioso "vril".
Xa en O código da vincha (2012) anotei que naquelas aldeas ao nacente do Seixo coñécese por vril "o refolguexo espellado que, fatuamente, escintila nas leiras". Por canles de transmisión aínda non precisadas, o vril abandonou o universo literario do británico Edward Bulwer-Lytton (The Coming Race, 1871) para arrequecer a mitoloxía deste territorio. Así e todo, por levar o rato ao burato, non sería desatino investigar a posíbel relación entre a Sociedade Vril, loxa esotérica da Alemaña nazi, e a extracción de volframio do monte de Presqueiras.
Viva Cerdedo con razón ou sen ela; a quen me diga un conto doulle un peso, e se é de medo, trinta reás!
