O concello de Penafiel sitúase na parte central do distrito do Porto, nunha zona interfluvial entre os ríos Tâmega e Sousa, tributarios ambos do Douro. Verde e histórico, o granito deu fama á rexión e o casco antigo da cidade é vivo exemplo de como esta pedra foi utilizada en casas de fermosa factura. Unha delas é o palacete Pereira do Lago que, desde 2009, acolle o Museo Municipal, un dinámico centro que alberga importantes coleccións de arqueoloxía, etnografía e historia, recoñecido con numerosos galardóns e gañador, entre outros, do premio ao mellor museo portugués. Un lugar con moito que contar, onde a tradición aliada á modernidade das novas tecnoloxías achégalle un carácter ameno e singular.
Constituído desde 1948, inicialmente no pazo do Barão do Calvário, a súa existencia débese á persistencia de Abílio Miranda, o seu primeiro director. Actualmente está instalado no inmoble Pereira do Lago, na rúa do Paço, edificio recuperado polos arquitectos Fernando e Bernardo Távora e inaugurado en marzo de 2009 polo entón presidente Aníbal Cavaco Silva. Hoxe os visitantes poden gozar neste espazo museolóxico das cinco salas temáticas da colección permanente, dedicadas á Identidade, o Territorio, a Arqueoloxía, os Oficios e a Terra e a Auga. O discurso expositivo, destinado a todos os públicos, recorre a innovadores soportes multimedia nos que a interacción e a amenidade son a liña principal.
Na sala da Identidade faise un percorrido histórico pola formación do concello de Penafiel a través da presentación dun conxunto de documentos con animación gráfica e chamativo tratamento visual, como un candil da primeira metade do século X, peza que constitúe un dos exemplares musulmáns máis antigos conservados en Portugal. Móstrase dunha forma innovadora mediante un holograma desenvolvido pola Universidade de Aveiro. Entre o conxunto sobresae tamén a chamada Colcha Municipal, de orixe indoportuguesa, datada no século XVIII, en seda bordada con ouro e motivos vexetais que representan a Árbore da Vida.
Nas estancias destinados ao Territorio o visitante pode ir "paseando" virtualmente polo espazo do concello e da urbe. Destaca neste apartado o "olhómetro", peza concibida para o museo municipal sobre a que se proxecta unha animación como unha gran panorámica sobre a cidade e a súa contorna.
Na sección de arqueoloxía éntrase nunha dimensión escura e misteriosa, que apela aos sentidos a través da recreación de monumentos, sitios e espazos a escala real. O visitante pode percorrer cinco mil anos de vestixios históricos, ademais de coñecer tamén o labor do arqueólogo.
A serie envorcada nos oficios recolle os máis representativos do concello, especialmente os centrados no ferro e a madeira. As imaxes videográficas ensinan o saber de xeracións de artesáns que se foi transmitindo e que pode verse en pezas como as "chancas", que abastecían á casa real, ou as "candeias", outrora producidas en gran cantidade para prover o mercado portugués e brasileiro.
As tarefas propias da vida rural de antano poden coñecerse máis a fondo na colección destinada á terra e á auga, un retrato feito a través de imaxes da época e reconstrucións que evocan os traballos antigos. Os sentidos espértanse tocando sementes de liño, tecidos ou fouces. Tamén se expoñen dúas embarcacións tradicionais dunha maneira diferente. O ambiente sonoro que envolve o espazo achega máis realidade a este medio rural.
Ao museo de Penafiel pertencen tamén catro núcleos externos, o castro Monte Mozinho, o Moinho da Ponte de Novelas, o lagar de aceite da parroquia de Sebolido e a aldea de Quintandona, no extremo noroeste da "freguesia" de Lagares e Figueira.
Fulgor románico
- O municipio de Penafiel ofrece numerosos puntos de visita, como a anta de Santa Marta, o menhir de Luzim, gravados rupestres e varias necrópoles. No centro está a igrexa matriz, renacentista, e o santuario de Nossa Senhora da Piedade, coñecido tamén como de Sameiro. Ademais atópase en Penafiel un dos maiores castros do noroeste, o de Monte Mozinho, integrado na Ruta dos Castros hispano-lusa. Polo concello pasa a Ruta do Románico do Vale do Sousa, na que se poden admirar o mosteiro benedictino de Paço de Sousa ou a igrexa da Gândara, entre outros monumentos. Imperdible é a parada en Boelhe para contemplar a igrexa de São Gens, do século XII, considerada a máis pequena de estilo románico do país. É de planta rectangular composta por unha soa nave e capela maior rectangular. Destaca pola súa calidade construtiva e a súa decoración, que a converten nun dos máis fermosos exemplares do noroeste no seu estilo. Os capiteis da portada, con palmetas realizadas a bisel, e os círculos con cruces lembran os primeiros símbolos cristiáns. Na fachada norte, os canecelos presentan unha notable variedade de temas, que van desde as cabezas de touro a homes que transportan pedra. A tradición atribúe a fundación da igrexa de Boelhe á filla de don Sancho I, dona Mafalda, ou ben á súa avoa, a raíña dona Mafalda, muller de don Afonso Henriques.
