Tomemos como punto de partida un poema de Robert Walser, "Ao lado" (Beiseit, 1899): "Percorro o camiño; / afástome pouco, / retorno ao fogar; entón, sen ruído / nen palabra, estou ao meu lado". Analicemos agora o seguinte paradoxo: "a distancia entre a lúa e os habitantes de Negueira de Muñiz parece infinitamente inferior a que nos afasta dos nosos veciños de Portugal". A explicación podería estar no feito de que conservamos tan só as lembranzas inconexas dunha Historia que desde hai xa moito tempo non sentimos ao noso lado. Digamos que semella máis factíbel atopar un espectador galego observando o conspicuo satélite que sentado nun cinema gozando dun filme de João Canijo (Porto, 10 de Decembro de 1957); ou ben, que das súas catorce longametraxes unicamente se estrearon en España dúas: Sangue do meu sangue (2011), gañadora do FIPRESCI no Festival de San Sebastian e máis outros dezaoito premios , e Sapatos pretos (1998), que obtivo un Globo de Ouro, sen que nigunha delas chegara nunca a proxectarse nas salas de galegas.
Como moitos outros realizadores da súa xeración, Pedro Costa, Teresa Villaverde, João Pedro Rodrigues ou Margarida Cardoso; João Canijo leva case tres décadas explorando as posibilidades de representación da verdadeira Portugalidade. Unha imaxe longamente pervertida que, como ilustra cumpridamente no seu documentario Fantasía Lusitana (2010), comezou coa obstinación do ditador António de Oliveira Salazar de transmitir ao mundo que o portugués era un pobo tranquilo ("unha idea absolutamente falsa, concibida para impor tamén un modo de vida ficticio", escoitamos dicir) e que continuou despois coa total falta de apoio institucional á industria cinematográfica. Como dato, sinalar que até comezos dos 80 en Portugal se facían menos de dez filmes por ano.
Con todos os riscos que supón, o propósito do director foi desde sempre facer un cinema independente. A súa é unha filmografia que se erixe a partir da deriva das imaxes, deliberadamente fóra de foco ou extremadamente saturadas, e das voces -sobrepostas- das clases máis desfavorecidas, que, como el di, "son a maior parte da poboación". Son persoas/personaxes (maioritariamente femininas) complexas, ambiguas, ásperas e fráxiles, mais nunca de xeito que podamos sentir vergoña nen pena por elas. A muller que obriga o seu amante a asasinar o marido ( Sapatos pretos,1998), a filla que se enfronta á decisión do seu pai, dono dun puticlub, de entregar a irmá máis nova a unha mafia rusa ( Noite escura, 2004), a nai disposta a todo para atopar o asasino do seu fillo (Ganhar a vida, 2001), a filla que espera a chegada do irmán para vingar a morte do seu pai ás mans do padrasto e da súa propria nai ( Mal nascida, 2007), a filla que, sen o saber, ten un romance co seu pai ( Sangue do meu sangue, 2011). En definitiva, actrices que, aínda que hospedadas en narrativas fílmicas moi concretas (a vila industrial de Sines, un bar de alterne do interior de Portugal, unha bidonville parisiense, unha aldea de Trás-os-Montes ou un bairro da periferia de Lisboa) nos retrotraen aos eternos arquétipos das traxedias gregas.
Fátima (2017) rompe con todo o anterior. É anómalo, inclasificábel, mais, así e todo, contén algo secreto que nos cativa e nos deleita. Aínda que aparentemente trate da peregrinación de once mulleres até o santuario de Fátima, o certo é que as imaxes do seu deambular antiestético por estradas secundarias libera unha profunda carga de significación que dificilmente podemos explicar. O único certo é que se trata dunha experiencia do humano, da transcendencia e do demasiado humano.
O ollar de João Canijo cumpre anos este mes. Miles de diminutos anacos dun universo á procura de espectadores curiosos. Se cadra algún de Foxo, Vilar, Vilauxín, Cancio ou Ernes; tan perto de Porto e tan lonxe da lúa.
A Fábrica de Nada
- O filme que o xurado do festival Cineuropa de Santiago de Compostela decidiu premiar na pasada edición non é un documentario, nin un musical, nin un filme de ficción. É Historia: a historia musical, finxida e verdadeira dunha guerra total. A loita dos operarios dunha fábrica de elevadores que a piques de pechar, no medio dunha das peores crises económicas que viviu Portugal, deciden botarse a voar. "Deixareime balanzar pola tempestade até que me crezan ás", escribía Werner Herzog (que de voar, camiñar como un bisonte e facer cinema sabe moito) no seu maravilloso libro Do camiñar sobre o xeo (2015). A Fábrica de Nada (Pedro Pinho, 2017) coquetea con case todos os xéneros, mais sen se decidir por nengún en particular. Baseado na peza homónima da escritora holandesa Judith Herzberg, o que fica do texto, explica Pedro Pinho, "foi adaptado à nossa realidade, muito adaptado"; tanto que a propria fábrica de Vila Franca de Xira, onde se rodou, tivo que pechar inmediatamente despois de rematar a rodaxe. Aínda que se nos figure basto e pesado, o bisonte móvese con lixeireza. Non camiña co andar submiso do boi, senón que o fai co paso firme. Trota rápido e coa alancada longa, e cando galopa é tan veloz que mesmo un cabalo bo é incapaz de o adiantar. A irrupción do novo cinema portugués nos festivais europeos advírtenos do que pode pasar coa filmografía deste pobo insubmiso e lixeiro.
