Nunha distante tarde de 2002 fun sorprendido por unha chamada telefónica. Polo auricular escoitei unha voz descoñecida que me dicía: "A morte, na outra banda, é unha pintura/de cerdeiras durmidas...". Aturdido e feliz comprendín que a muller que recitaba os meus versos era Xohana Torres e que o facía como gratitude por eu lle ter dedicado o poema en que estaban incluídos. Falamos longamente da paixón polas letras, do asombro de vivir, das derrotas que o tempo impón aos nosos pasos. Confeseille sen pudor que un dos libros que marcara a miña vocación literaria fora E stacións ao mar. Sei que ficou emocionada. Desde entón a nosa amizade e a nosa afinidade fraguouse por escrito. A poesía é un nó que ata e que desata a alma no papel. Hai pouco recibín, tamén por teléfono, a nova da súa morte. Estas liñas recollen, veloces e sen tino, o que sinto e penso da súa obra.
O seu primeiro poemario, Do sulco (1959), trazou unha poesía cun rigor aéreo até entón inaudito. Alí compiten os ruídos do mundo, que feren a poeta, e a fraxilidade do verso como valor benéfico no campo de batalla do seu ser. A lira é un escudo que protexe e preserva, mais que tamén pode confinarnos na casa da soidade e do desasosego. Da audacia do alento poético que emana da súa lectura pode darnos idea esta estrofa: "Non somos nin espellos nin herdanza;/non rubimos no riso nin tampouco no ar que apertan as palabras/cando un gran de verdade atopa pola gorxa/unha corda noviña que agarda ser vibrada". Creo que poucos exemplos como este na literatura universal (e penso en Emily Dickinson ou en Sylvia Plath) expresan máis certeiramente a palabra que reflexiona sobre a palabra. Algo así como imitar o ímpeto das árbores ofuscadas polo vento.
No xénero narrativo publicou Adiós, María (1971) fortemente innovadora para aquel escuro entón. Mais a obra que a consagrou definitivamente foi Estacións ao mar (1980). O volume congrega unha manchea de temas esenciais, desde o arroubo metafísico até a vivencia convulsa do querer, pasando polo fascinación da infancia e as vicisitudes do destino. O latifundio do tempo acaba por revelar o desexo de recuperar o que foi ido e o que foi vivido. Pola contra, a artista vislumbra que o feito de escribir non impide a perda e a extinción daquilo que vivimos: "Dende o país absurdo do poema/a cinza vai cubrindo ata os meus labres". Contraditoriamente, no exercicio da escrita albisca un único modo de inocular un chisco de serena eternidade á terríbel realidade da desaparición. Non outra cousa representa "Elexías a Lola", onde a nosa autora mostra o seu amor infindo pola súa avoa que nos fai estremecer completamente: "Quixera reclamarte, invitarte de novo,/calquer motivo sirve: un vento simple,/a auga que me molla, unha doce palabra...".
A poesía é un sitio onde a alma soña. Xohana Torres pídelle ao Tempo que lle devolva a posibilidade de reencontrarse coa súa avoa morta. A maravillosa escena que nos describe e propón resulta verdadeiramente perturbadora e sobrecolledora (como non lembrar a Rosalía da "Negra Sombra"?). O sopro da ventisca resucita nela o ser querido, mais tamén o manso pingar dunha chuveira. Ou tamén un vocábulo aprendido na nenez que, como a madalena de Proust, fai renacer o mundo nun abrazo.
O final do libro supón a culminación de todo o resto do volume. Asistimos a unha ascensión no estilo, a un acto de coraxe. A poeta libera o seu dicir, afonda, dun modo exaltante, nos miolos da linguaxe e racha os moldes previamente establecidos. Algo que tamén latexa en Tempo de ría (1992).
Releo hoxe os seus versos e sinto que o singular apagamento do corpo non se verifica. Ao meu ouvido chega unha voz doce que, nunha mestura de exhortación e exaltación, me di: "A noite cría soños incompletos por riba da vila. Ista é a miña casa; iste o aleiro a onde suben as nubes." Entón comprendo, decorridos os decenios, a misteriosa sobrevivencia das palabras, aquelas que nos ligan, en vaivén inmortal, ao ser e ao non ser, cando achamos o cosmos na pureza da area.
