Ávila y la Cueva (1852) recorda que, tras dunha visita que tivo lugar en 1586, cando o lugar contaba unicamente con 60 veciños, o visitador eclesiástico Juan de Guinicio foi definir a antiga parroquia pontearéa de Espiñeiros como “una montaña áspera intransitable, de corto vecindario y muy poca produción”. Tres séculos máis tarde, cando o historiador tudense escribe a Historia Civil y Eclesiástica de la Ciudad de Tuy y su Obispado, Espiñeiros convertérase en Xinzo e aumentara de forma exponencial a súa poboación, pois contaba xa con 240 cabezas de familia e “por beneficio del cultivo se halla muy mejorada, pues toda ella está cultivada y produce con mucha abundancia vino y todo género de frutos”.
Ata o presente, na parroquia de Xinzo non se sabía de ningún asentamento datado na Idade do Ferro (s. VIII a.C ao cambio de Era). É por iso que o achado do Castro dos Eidos (Coord UTM 537035, 4670566) é unha noticia feliz que enriquece de forma extraordinaria a carta arqueolóxica do concello de Ponteareas. Trátase dunha elevación situada a 115 metros de altura nun contexto rural notablemente urbanizado que presenta unha planta oval de 50 m no seu eixe Norte-Sur por 46 m no eixe Leste-Oeste, dando lugar a unha croa amesetada duns 1.360 metros cadrados de superficie. O asentamento aparece defendido por un foxo perimetral que conserva, só puntualmente, restos dun parapeto defensivo de terra. Este é facilmente visible no sector sueste, un lugar onde o terreo aparece claramente socalcado de forma artificial para optimizar a súa explotación agraria. Unha estrada local, a que une Parada coa Bergoa, atravesa o sur do xacemento, o que provocou a destrución das súas defensas antrópicas. A maiores, un palleiro construído sobre a croa e mais un canastro e un alpendre, nun socalco situado no sector leste, contribuíron a alterar esta antiga aldea fortificada, ao igual que a pista forestal que permite acceder á croa pola ladeira sur.
Entre os recursos naturais máis próximos a este castro cómpre destacar o Río Xinzo ou Río de Santa Mariña, que transita a tan só 460 metros ao suroeste da nosa aldea prehistórica. A paraxe agraria dos Eidos, situada ao norte do xacemento e de 1 hectárea de superficie, debeu xogar un relevante papel na economía dos seus habitantes pola súa inmediatez física e polas súas excelentes condicións para un uso agrario intensivo.
O asentamento aparece defendido por un foxo perimetral
Coñecido popularmente co nome de “O Crasto”, este lugar de habitación inédito sitúase a 1.073 m ao Oeste do Castro do Coto da Lagoa (na parroquia de Areas) e a 1.216 m ao nordeste do xacemento da Cividá (Xinzo), un asentamento galaico-romano pouco coñecido a causa da intensa urbanización da que foi obxecto. Trátase, daquela, dun castro que se localiza nunha elevación natural, que ocupa un lugar estratéxico, xusto na transición entre o saltus e o ager; isto é, no límite entre as terras de uso forestal e agrario, o que permitiría situalo na segunda Idade do Ferro (400-Ano 0 a.C). Esta posición, que domina a zona de cultivo e o tránsito humano en dirección suroeste-nordeste, polas terras de labor inmediatas (Barxelas, A Cascalleira, As Barrocas) son a evidencia de que, neste período, “o territorio artificialízase, abrindo sistemas de cultivo en recintos e terrazas anexas ao castro e arquitecturizando incluso os camiños nas proximidades do poboado fortificado” (Parcero-Oubiña e Ayán Vila; 2016).
A descuberta deste novo castro supón o vixésimo primeiro asentamento fortificado en altura que se sitúa, total ou parcialmente, no concello de Ponteareas. A veciñanza consultada dos Eidos e dos demais lugares habitados de Parada (A Rega, San Pedro e O Coto) non recorda folclore ningún vinculado a este sitio prehistórico.
Moitos son os xacementos inéditos que seguen pendentes de seren descubertos e documentados, incluso naqueles concellos que, como Ponteareas, contan cunha carta arqueolóxica exhaustiva e relativamente recente (Perles Fontao; 2001).
Toponimia arqueolóxica
A voz “crasto”, procedente do latín castrum (campamento, fortaleza, castelo) é frecuente no norte de Portugal e no sur de Galicia para identificar os asentamentos da Idade do Ferro deste ámbito da península Ibérica. Ao igual que outras voces emparentadas (Crastelo, Cristelo...), na fala o “r” tende a remontar a súa posición silábica orixinal por metátese, deturpando a forma inicial do topónimo. Pola súa parte Os Eidos (lat. aditu), un dos cinco lugares habitados do barrio de Parada, fai referencia ás terras de labor que rodean as casas.
O Crasto dos Eidos foi documentado grazas á realización dun traballo de xeolocalización da toponimia da parroquia de Xinzo que promove a asociación Xe Patrimonial de Xinzo, o que transloce, cando menos, dúas evidencias: a primeira é que o estudo e documentación da toponimia constitúe unha fonte básica de consulta no momento de rescatar e protexer o noso patrimonio arqueolóxico. Os nomes de lugar gardan a memoria de construcións pretéritas sendo, en moitas ocasións, a súa única evidencia. Por outro lado, a iniciativa da sociedade civil é capital para rescatar a memoria material e inmaterial do noso pobo. Delegar toda a responsabilidade nas administracións é un erro que pode provocar o deterioro e incluso a perda dun patrimonio non renovable.