A suposta elocuencia da imaxe fixa ou en movemento maniféstase inútil desde o intre mesmo en que é incapaz de describir a Historia. A experiencia da súa visualización non demostra nada. Mirar a foto dun camión sobre o que se amontoan os cadáveres desnutridos de seres humanos non provocaría en nós unha reacción tan profunda de non existir o pé de páxina que a ilustra. Por todo isto, e porque cre na capacidade do cinema para transmutar o real en irreal, Miguel Gomes (1972, Lisboa) tomou a decisión de vingarse da grande mentira dos historiadores e cronistas filmando As mil e uma noites.
No verán de 2013 o director de Tabu (2012) decide iniciar un percurso polo seu país, Portugal, desbaratado pola crise, arruinado pola neglixencia e a melancolía. Acompáñao un pequeno grupo de xornalistas (María José Oliveira, Rita Ferreira e Joao de Almeida Dias), os argumentistas Mariana Ricardo e Telmo Churro, unha trupe de seis actores e actrices itinerantes e o afamado director de fotografía, Sayombhu Mukdeeprom. Os propósitos son, por un lado, aproveitar todos aqueles acontecementos que impacten na súa sensibilidade para, filmando dentro deles, reiventar unha outra realidade; e, por outro, arremeter contra o modelo padronizado do cinema comercial americano, subvertendo os seus principios para xerar algo atípico e radical, pero emocionalmente ricaz. Unha especie de negociación entre o real e o imaxinario que a fins do verán de 2014 dá como resultado unha triloxía capaz de profanar algunhas das nosas certezas como espectadores, lembrándonos que no cinema estamos sempre a expensas do inesperado.
Os filmes inspíranse na estrutura do libro máis famoso da literatura árabe, mais non son unha adaptación del. No Volume 1, O inquieto un realizador, o proprio Miguel Gomes, proponse construír ficcións a partir da miserábel realidade que vai vendo. Consciente da súa impotencia para atopar un sentido ao seu traballo, foxe covardemente, dando paso á crónica da bela Xerazade: "Oh venturoso Rei, fui sabedora de que num triste país entre os países, onde se sonha com sereias e baleias, o desemprego propaga-se. Em certos lugares, a floresta arde noite dentro apesar da chuva que cai; homens e mulheres anseiam por lançarem-se ao mar en pleno inverno. Por vezes há animais que falam embora seja improvável que os escutem..."
O Volume 2, O desolado, candidato aos Óscar 2015, posúe unha estrutura máis elaborada e musculada que o anterior. Nel nárrase como a desolación que invadiu aos homes fixo que unha xuíza aflita chorase en lugar de ditar sentenza, que un asasino á fuga deambulase pelas terras interiores durante máis de cuarenta días, soñando con putas e perdices, e que para os moradores de Santo Antonio dos Cavaleiros en Lisboa a única ligazón sentimental fose un can chamado Dixie, cunha enorme vontade de os amar e aínda unha maior de os esquecer.
No Volume 3, O encantado, Xerazade dubida de poder seguir contando historias que agraden ao rei porque o que ten que contar pesa tres mil toneladas: "Oh venturosos Rei, fui sabedora que em antigos bairros de lata de Lisboa, existía unha comunidade de homens enfeitiçados que, com rigor e paixao, se dedicava a ensinar pássaros a cantaar". Se o primeiro volume preparaba o espectador, explicándolle o proxecto e o segundo falaba das almas penadas e solitarias, o terceiro é redentor. Logo de pasar pola perda, a combatividade, a recriminación, a impotencia e a derrota, o país vese ao espello e ve que sobrevive. Son os passarinheiros, O Chapas, Quiterio, Miguel Mestre e Ribeiro (ex-reclusos, habitantes do gueto) os que deseñan o camiño, mesmo cando o seu particular xeito de resistencia sexa criar paxariños na casa para os ensinar a cantar: unha paixón improbábel, sen obxectivo práctico ou recompensa obvia, a non ser o puro pracer estético.
Ese xogo chamado cinema
- Para Miguel Gomes, o cinema supón ás veces unha prolongación da vida e ás veces a vida mesma. Ao comezo da súa carreira traballou durante cinco anos como crítico cinematográfico para o xornal Público, sen darse conta de que co tempo remataría namorándose do obxecto da súa análise.Cando en 1999 colleu a cámara para rodar a súa primeira curtametraxe, coñecía perfectamente todas regras que pensaba saltar. Entretanto non é soamente unha historia de amoríos entre tres adolescentes que buscan estar a soas en tan lugares pintorescos como un campo de fútbol ou unha piscina. Tamén fala da suspensión do tempo durante a xuventude e do difícil que resulta verbalizar o que queima no peito.Intervalo de Natal (2000) podería ser o vídeo doméstico de calquera familia, se non fose porque nel están todas as familias do mundo e porque non é caseiro. 31 (2001), o seu terceiro título, retoma o universo da adolescencia e do valor da identidade nun relato de liortas entre tribos urbanas.En 2002 chega Kalkitos e con el o desconcerto e a perplexidade. A historia dun xove que, aparentando vinte anos, declara ter dez para poder xogar con outros nenos, non deixa indiferente a ninguén. Nin sequera o crítico aleman Olaf Möller se resiste á tentación de preguntar: "What the fuck is Kalkitos?". É es ti quen mo preguntas?", debeu pensar Miguel Gomes mentres respondía serenamente, "é un remake d'O Mago de Oz"