Unha advertencia para todos aqueles que a estas alturas aínda non saiban quen é Eloy Enciso e, así e todo, teñan medo de entrar na sala para ver o seu último traballo. Longa noite (2019) vai dinamitalo todo. Comezando polo simplismo ideolóxico e rematando polo temor infundado a non entender a súa linguaxe cinematográfica, este precioso filme vai cativarnos de principio a fin.
Por suposto que falar da Guerra Civil ou, mellor aínda, sobre o período posterior a ela, non é algo novo nin que atraia as novas xeracións, cuxa comprensíbel falta de interese vén dada pola enorme distancia que as separa do conflito. Así mesmo, cómpre ter en conta que hai tempo que a poderosa industria cinematográfica decidiu deixar de lado a Historia con maiúsculas para especializarse no lucrativo negocio do nazismo. Resulta máis que evidente que o bombardeo de Guernica, o xenocidio armenio ou a crise iemenita non lle interesan ao gran público.
Longa noite parte dun feito simple, irrefutábel: o franquismo existiu. Os efectos do enfrontamento foron tan devastadores na sociedade que aínda a día de hoxe a reconciliación semella un obxectivo imposíbel. É por iso que Enciso, desde o seu papel como artista, reflexiona sobre a responsabilidade do cinema nesa pugna de relatos que supón o pasado histórico. Algo sobre o que todo o mundo fala, mais sempre baixiño. Do mesmo xeito que no cinema de Straub-Huillet (modelo referencial á hora de entender a obra deste autor), para o cineasta lugués o filme constitúe o soporte sobre o que descansan "o ollar" e "a voz" (ben como manifestación do parecer das personaxes ou como dispositivo narrativo de textos escritos) enfrontados. Algo parecido á cara e á cruz dunha moeda chamada realidade.
Cando observamos o rostro impertérrito da muller pobre recriminándolle ao obreiro que traballe na construción dun cuartel, sentimos que quen nos fala é, directamente, a conciencia pasmada dos nosos mortos. "Aqueles que están contra o fascismo", sostiña Bertolt Brecht, "sen estar contra o capitalismo, aqueles que se queixan da barbarie que provén da barbarie, son como as persoas que queren comer un filete de vitela sen matar o becerriño. Pretenden comer a carne, mais non soportan ver o sangue".
As imaxes son só superficies planas para aqueles que teñen medo da profundidade. Mais este non é o caso de Eloy Enciso. A súa narración fílmica permite en todo momento que o espectador dialogue de ti a ti cos acontecementos (históricos). Longa noite reorganiza o motto lacaniano: "Queres ollar? Pois entón, escoita isto!". Deste xeito, aínda que o franquismo constitúe o tema principal do filme, nunca logramos avistar o que sucede nas súas aterradoras entrañas.
Se consideramos que a responsabilidade de todo artista é crear unha representación única e persoal dos acontecementos, sen recorrer a montaxes superficialmente críticas (como sucede co cinema de Michael Moore), entón podemos asegurar que Longa noite resulta un filme fondamente subversivo, pois é capaz de limpar as imaxes de todo o anteriormente visto. É por iso que a súa orixinalidade non reside nun desvío nostáxico do pasado, senón que funciona como un fermosísimo obxecto de rebelión.
En apenas tres capítulos, o cineasta articula unha poderosa metáfora do que supuxo o franquismo. Por un lado, a literatura dos exiliados (Max Aub, Luís Seoane); por outro, as declaracións dos que viviron o día a día da ditadura e, finalmente, a longa noite dos que antes de ser executados escribiron cartas.
A xornalista Janet Malcolm dixo nunha ocasión que "deambulamos pola vida ouvindo mal, vendo mal e interpretando mal para dar algún sentido á historia coa que tentamos perpetuamente convencernos". É moi posíbel que lembrar non sirva de nada, mais supón un magnífico antídoto contra o entumecemento da intelixencia.
Un home chamado Mauro Herce
- Dicía Diego Salgado sobre Herzog que "a realidade se reconfigura nas súas mans como unha espiral ascendente que vai dando conta dos motivos cada vez máis intanxíbeis e poéticos da imaxe". Algo semellante pasa coas obras deste artista chamado Mauro Herce. A vida deste fotógrafo e cineasta (da marabillosa Dead Slow Ahead) orbita arredor dunha biografía escrita a partir de paisaxes. Desde a súa Barcelona natal, en que obtería o título de Enxeñaría e Belas Artes, pasando por Cuba, onde remataría os seus estudos na prestixiosa Escuela Internacional de Cine y Televisión (fundada polo escritor Gabriel García Márquez e os cineastas Fernando Birri e Julio García Espinosa) e París; chega un día a Galiza, para ficar. Súa será a fotografía dalgúns dos mellores títulos do noso cinema actual: O quinto evanxeo de Gaspar Hauser, Arraianos, Mimosas, O que arde ou Longa noite, entre outros. De ter sido pintor, Mauro Herce, sería paisaxista. Nunca retratista. Mesmo cando traballa a partir de personaxes, estas semellan estar embarrancadas sobre o lugar que as acolle: no interior dun bosque escuro, levadas polo pausado decorrer dunha barca (ao máis puro estilo do Stanley Cortez de The Night of the Hunter) sobre un río sen nome ou, petrificadas, no medio da longa noite de pedra que non os deixa fuxir.
