Anxo Angueira: "Nin Rosalía nin a súa xeración falaron de Rexurdimento"

-O que eu quixen é analizar a historia da palabra e da idea de Rexurdimento na literatura e na cultura galega contemporáneas para determinar como e cando apareceu. Iso levoume a estudar primeiro a xénese da palabra e da idea de Renaissance como paradigma nado en Europa no corazón do XIX e logo a estudar tamén as revisións feitas desde esta mesma perspectiva co Risorgimento italiano e coa Renaixença catalá. Os resultados foron realmente sorprendentes. Tanto a palabra como a idea de Rexurdimento que hoxe poden considerarse universais no campo cultural galego son de onte, de 1980, de cando se incorporou a materia de lingua e literatura galega ao ensino. Por outro lado, tamén descubrín que a única época na que Galicia viviu de verdade un Rexurdimento (chamándolle tamén Renacenza) foi a do período 1916-1936. No século XIX, só ao final do mesmo apareceu a palabra Renacemento para falar do proceso de emerxencia que se estaba vivindo. Nin Rosalía nin a súa xeración falaron de Rexurdimento. E Murguía tampouco lle aplicou á realidade galega o paradigma historiográfico da Renaissance.

-Fronte aos que citan Cantares gallegos como obra de referencia para o inicio do chamado Rexurdimento, Vde. cita, en cambio, o Coloquio do P. Sarmiento.

-A grandes liñas, eu entendo toda a época contemporánea de Galicia como a dun proceso de emerxencia, ao que lle podemos chamar Rexurdimento, que se inicia con claridade no XVIII e co traballo descomunal de Sarmiento. Sen el ese proceso sería imposible ou sería outro. Eu non nego o papel fundamental que tivo Rosalía e mais Cantares gallegos. O que pasa é que ese libro é, dalgún xeito, o resultado dun proceso que viña de atrás. Hai un despois dese libro, desde logo. Pero tamén hai un antes. Nin Rosalía nin os Cantares naceron da nada. E Rosalía leu as Copras de Sarmiento con toda seguridade, como leu a Camões ou a Poe.

-Cre que o P. Sarmiento, ao que Vde. reivindica, debería ocupar un lugar central e protagonista na historia da cultura galega?

-Teño que confesar que investiguei a fondo a palabra e a idea de Rexurdimento co obxecto de verificar se realmente a Sarmiento se podería incluír ou non nese proceso. A miña conclusión é que Sarmiento, pedra de alicerce da Galicia contemporánea (literatura, ortografía, historia, filoloxía, economía...), non pode quedar enterrado na foxa común dos denominados S éculos Escuros. Creo que o paradigma desas metáforas tan poderosas como Séculos Escuros e Rexurdimento, por moi pedagóxico que resulte, tal como foi concibido e divulgado, é falso. A realidade historiográfica que hoxe coñecemos é máis complexa, non é esa.

-Semella Vde. compartir con Xosé Ramón Pena, autor de Historia da Literatura Galega (Xerais), que o que se coñece como Séculos escuros da cultura galega habería que cuestionalo tamén.

-Creo que a posición de Pena é algo distinta. Séculos Escuros é un invento, pero Galego Medio tamén. Creo que o importante é, desde o meu punto de vista, ter claro que, como demostran as recentes descubertas, especialmente a do Entremés galego de Roel (1707), que retrotrae en cen anos a aparición do primeiro libro impreso en galego, o século XVIII non é nada escuro e, para min o que resulta máis importante, por fino e feble que fose, hai un fío que enlaza a literatura entre eses séculos e, desde logo o fío xa é moito máis claro, entre o XVIII e o XIX. Sen Sarmiento non habería nin Pintos nin Neira de Mosquera, nin Rosalía nin Murguía.

-Tampouco, segundo Vde., Manuel Murguía falou de Rexurdimento.

-Murguía nunca falou de Rexurdimento, nin sequera de Renacemento como un proceso en presente e vivido. E iso que coñecía a Michelet, o Risorgimento e a Renaixença. Para el a emerxencia de Galicia formaba parte dun proxecto e a súa palabra predilecta era Rexeneración. O que fixo Murguía ao publicar Los precursores é darlle todo o protagonismo da emerxencia política, cultural e literaria de Galicia no XIX á súa xeración, incluída naturalmente a súa muller. Puxo á frente do proceso a un referente político como era Antolín Faraldo, pero omitiu os De la Iglesia, Añón, Pintos...

-Equivocábase ou non Carballo Calero cando chamaba Renacencia ou Renacemento ao que nós coñecemos hoxe como Rexurdimento?

-Non se equivocaba. Na súa Historia da Literatura Galega utilizaba as palabras que xa se utilizaban na súa mocidade, cando comezaba a publicar en galego; iso si, esquecendo a máis enxebre: Rexurdimento. Pero cando accedeu á docencia universitaria e tivo que formar a mediados dos setenta as primeiras promocións de docentes de lingua e literatura galega comezou a empregar Rexurdimento. Esa sería a súa fórmula definitiva se non fose porque despois, nos anos oitenta, andou entre volver a Renacimento ou introducir Ressurgimento. E no caso de Sarmiento tampouco se equivocou. O que pasa é que cando coñeceu a literatura e o traballo de Sarmiento a través das investigacións de Pensado xa era tarde. A súa Historia da Literatura Galega Contemporánea xa estaba escrita e circulaba como unha biblia sen unha soa mención de Sarmiento.

-Que papel xogou o Romanticismo dentro do Rexurdimento literario galego?

-Creo que un papel irrelevante. Os escritores considerados románticos en Galicia escribían en castelán, aínda que para min teñen tamén un papel activo no proceso, forman parte del. O que creo demostrar é que tanto un escritor en castelán, dedicado especialmente á historia, como Neira de Mosquera, considerado romántico, ou un poeta en galego coma Xoán Manuel Pintos, máis neoclásico, cando comezan a publicar nos anos corenta do XIX, o que teñen é unha débeda total con Sarmiento. Sarmiento é a clave, non o romanticismo.

-Confésase Vde. dalgunha maneira herdeiro de Filgueira na redefinición da historiografía do Rexurdimento e na reivindicación do P. Sarmiento?

-Non. Considérome discípulo de Méndez Ferrín, tanto á hora de repensar a historia da literatura galega contemporánea como tamén o valor literario do Coloquio de Sarmiento, aínda hoxe en xeral desprezado e non lido. O que pasa é que Filgueira Valverde, xa antes do 36, era quen usaba Rexurdimento con valor historiográfico e quen despois tamén defendeu a importancia decisiva de Sarmiento. Pero Filgueira non escribiu ningunha historia da literatura. Escribíronas Fernández del Riego e Carballo Calero.

-Perdoe a inxenuidade da pregunta, pero: decátase de que o seu libro pode rachar centos de libros da historia das letras galegas?

-Espero que o meu libro non rache ningún outro. Non ten por que. Para min o que si cómpre é non repetir os tópicos, cuestionalos, reler os textos con ollos propios. E a historiografía literaria é unha das disciplinas máis conservadoras e inmobilistas. Seino como profesor. Custa moito introducir mudanzas no relato canónico.