Na historia das artes plásticas case nunca houbo lugar para os vencidos ou as vítimas. E se ben co Romantismo houbo certa sensibilidade con estas (lembremos o cadro de Delacroix A matanza de Quios), non foi ata o século XX, coa emerxencia das vangardas, cando a pintura comezou a desmitificar o carácter sagrado das armas para reducilas (na liña de Marinetti) a unha expresión mecánica ou cotiá. Lembremos Roger de la Fresnaye (Artillería, Coiraceiro) ou, en clave de exaltación revolucionaria, Malevich (Carga da cabalaría vermella).
Malia as vítimas civís, as accións bélicas eran entre exércitos. Pero os militares sublevados en 1936 amosaron un desprezo absoluto cara aos cidadáns e diso aproveitáronse a Lexión Cóndor alemá e mais a Aviación Lexionaria italiana para estudar as consecuencias dun bombardeo sobre a poboación. Foi en Gernika o 26 de abril de 1937. Unha acción premeditada contra os seus habitantes sen ningunha xustificación militar.
O impacto na opinión pública europea foi tal que Picasso, daquela residente en París, pintou entre maio e xuño un cadro que reflectise aquela traxedia. O seu destino, o pavillón da República na Exposición Internacional que se ía celebrar na capital francesa nos meses seguintes. Obra sen propietario co triunfo de Franco, Picasso aceptou en 1940 -ante o risco de invasión alemá de Francia- o seu trasladado a Nova York, á espera de que viaxase a España co retorno da democracia.
Picasso durante a feitura do Gernika (1937).
Nos anos posteriores, especialmente por parte das xeracións mozas do tardofranquismo, a reprodución da monumental obra de Picasso decorou millares de paredes domésticas. Era unha resposta á desmemoria da barbarie, continuada despois de Gernika e desde o mar e desde o aire, en Lleida, Granollers, Barcelona, Tarragona, o Alt Mestrat castellonense ou Alacante. E xa na Segunda Guerra Mundial, se tráxicos foron os bombardeos contra civís ingleses (especialmente en Londres e Coventry), non o foron menos os que as forzas aliadas levaron a cabo contra cidades alemás (Dresde, Hamburgo), xa co réxime nazi en decadencia, que remataron coas bombas atómicas sobre Hiroshima e Nagasaki en agosto de 1945.
O traslado a España do Gernika -máis alá da súa complexidade técnica- supuxo unha incomodidade para os gobernos de UCD -malia o acordo das Cortes en 1977- pola sombra do intento de golpe do 23-F. Calquera escusa era boa para que o MoMA se resistise á súa devolución. Javier Tusell -daquela director xeral de Belas Artes- fixo xestións secretas para que o cadro volvese a España, feito que sucedeu finalmente en outubro de 1981. Instalado no Casón del Buen Retiro, en 1992 foi depositado definitivamente no Museo Reina Sofía. Desafiante, conxura o risco de perder a memoria do que sucedeu na localidade biscaíña en 1937.
Pero como un pouco de desconfianza nunca lle fixo dano a ninguén -sentenciou Cunqueiro-, Koldo Serra vén de presentar a película Gernika no Festival de Málaga, cunha moi boa acollida por parte do público. O cineasta vasco evita con éxito calquera maniqueísmo ou incluso pasar contas cos autores daquela matanza, dando preferencia á narración dunha historia clásica, o amor entre un correspondente de guerra ficticio (inspirado no xornalista británico George Steer, quen deu a coñecer aquela traxedia) e unha moza do servizo de propaganda, ignorantes das loitas internas no bando republicano pola acción dos estalinistas. Non por iso Serra esquece o drama das vítimas -militares e civís-, na liña de Samuel Fuller ou Steven Spielberg (Salvar o soldado Ryan). Gernika foi o ensaio das traxedias posteriores, incluso daquelas cometidas en nome da liberdade.
Fotograma del film de Koldo Serra
