Las ovejas solo tenían uces, breixos o carqueixas que roer y las vacas subsistieron a base de forrajes. Se multiplicaron los costes. Durante semanas la imagen recordó a la trashumancia: los animales recorriendo kilómetros para beber, en los restos del embalse, el agua que escaseaba. Por la pertinaz sequía de hace un año el monte estuvo quejándose hasta avanzado este año en la montaña del oriente de Ourense. Las lluvias fueron paliando el daño y, ahora, pese a que en septiembre no cayó una gota, refulgen el verde y el ocre del otoño. Ganaderos que superaron esa crisis lidian con otra que es crónica: precios bajos para sus elevados gastos.

Nieves Fernández, de 56 años, no tiene colesterol y no ha necesitado el running o ir al gimnasio. Anda entre 10 y 15 kilómetros al día llevando a sus ovejas a pastar. Son una segadora natural del monte, una brigada contra incendios. El modo de vida de esta ganadera de Quintela do Pando (Viana do Bolo) mantiene en el oriente ourensano la tradición que aprendió de su abuela. En 1982 heredó de ella las primeras 18 cabezas y ahora cuida de 400 de raza gallega, una variedad en peligro de extinción que se adapta a los rigores de la montaña y es más resistente a las enfermedades. Nieves produce en una explotación autosuficiente carne ecológica que, lamenta, no se valora como debería. "Estamos vendendo a un prezo baixo, de hai case 20 anos, cando os custes teñen subido máis do 100%. O peor é que se o aumentamos non nos comprarían o producto". Esta crisis permanente del sector primario, donde la dedicación es continua -"o horario de calquera gandeiro é traballar de sol a sol"- se sumó el año pasado a otra problemática más infrecuente en Galicia, país de la lluvia: una grave sequía puso en peligro el sector. "Costou moito. Eu tiña que levar as ovellas beber ao encoro do Conso, por falta de agua. Para chegar aos únicos pastos que quedaban, todos ao pé do encoro, debía camiñar 17 ou 18 kilómetros".

"O ano pasado foi criminal", dice Antón Pérez sin rodeos. Tiene 54 años y 92 vacas frisonas en una explotación en Pinza, también en Viana do Bolo. "Os gastos en forraxe o ano pasado foron cuantiosos". El ganadero, que lleva 33 años trabajando en el campo y mantiene la ocupación que tenían sus padres, critica el papel de la administración en 2017. "Sentinme moi abandonado por Medio Rural. Nunha reunión que tivemos coa conselleira, deume a sensación de que ven Galicia desde Santiago e cren que acaba en Verín e non na Canda. Esta zona do oriente ourensán téñena moi esquecida. Se o problema afectara a outra provincia, ou mesmo a Ourense pero preto da capital, a Xunta tería mirado doutra maneira".

El monte, a partir de abril, mostró signos de recuperación tras meses de sequía continuada. Los pastos han sido abundantes desde mayo a septiembre. "A meteoroloxía pode acompañarnos ou non, pero o noso principal problema é que o prezo do producto que vendemos está baixo, a 30 céntimos o litro, mentres os gastos van a máis".

Subraya Lina García, de 38 años, que junto a su pareja cuida de 62 vacas y terneros de producción ecológica -heredó la explotación de su madre en 2015-, que "os custes aumentan pero o prezo está coma hai 40 anos, ou peor. A miña explotación é en ecolóxico pero moitas veces teño que acabar vendendo en convencional porque non hai quen compre". Su cabaña está en Fradelo, también en Viana, una comarca del Macizo Central ourensano con 210 explotaciones de bovino que suman un total de 12.175 cabezas, de las cuales 99 y 2.922 están en el municipio que da nombre y es la cabecera de comarca.

La sequía de 2017 la obligó a comprar forrajes. "O campo comezou a se recuperar en maio ou xuño, e aínda quedan fincas que non deron todo o que podían pola seca". Septiembre fue un mes seco pero, lejos de la situación alarmante de hace un año, gracias al inicio húmedo del verano, hoy las vacas disponen de pasto suficiente.

La castaña, un ingreso extra

La diferencia climática deja en la comarca una mejor cosecha de castañas, una fuente adicional de ingresos que viene bien a los numerosos ganaderos o agricultores con esta segunda ocupación. "O ano pasado, pola seca e pola xiada que veu en maio cando comezaba a saír a flor do castiñeiro, só recollín 3.000 dos 10.000 kilos que produzo. Este ano está sendo moi bo, o prezo non leva baixado de 2,10 euros. Só en Viana hai sete compradores. Hai moita demanda de Italia e Portugal", explica Lina García. Nieves comparte esa visión: "A diferencia deste ano co pasado é abismal, hai moitas máis castañas e están bastante ben pagadas. Recollo uns 3.000 kilos, o ano pasado vendín só 600 e este levo xa preto de 2.000. Estamos dentro da Indicación Xeográfica Protexida e trátannos ben".

Dice Antón que la época de frío en el oriente ourensano no se parece apenas a las de antaño. "Esta é unha zona na que chove pouco e os invernos xa non son tan duros coma os de antes. A terra ten menos humidade que entón. Xa é raro que as vacas pisen neve". Nieves coincide. "O cambio climático nótase tamén aquí. Antes había unhas nevadas tremendas, agora poden ser 8 ou 15 días en que as ovellas non poidan saír. Os invernos eran máis chuviosos e máis longos. Tamén cambiou a época na que vén o frío. O tempo está descontrolado".

El trabajo en el campo es duro, curte. Pero en una zona cuya altitud media es de 1.200 metros, el entorno es arrebatador. "Ten que gustar moito, pero vida como na natureza non existe. A pesar de todos os problemas, entre eles ás veces os burocráticos, son feliz traballando aquí, non o cambio por ningún lugar do mundo. Este aire cura todos os males", resuelve Nieves.