Da igrexa de San Martiño abundan referencias en catálogos, inventarios, estudos diversos e ata algunha tese doutoral. É, sen dúbida, unha das igrexas máis interesantes do grupo románico do Morrazo. Aínda que a limitación de espazo non permite unha descrición detallada da mesma, recordaremos que foi construída no século XII sendo sometida a unha modificación no século XVIII que afectou á cabeceira da mesma con desaparición da ábsida orixinal. No seu lugar levantáronse unhas capelas rectangulares con bóveda de casetóns, máis propia de templos barrocos. Da súa traza románica queda a nave con pequenas aberturas nos muros laterais (saeteiras de derrame interno na linguaxe artística) polas que pasa a luz ó interior do edificio. Conserva, así mesmo, unha colección de canzorros historiados de extraordinaria variedade, todos eles portadores de simboloxía, nas cornixas das fachadas laterais e no tornachoivas da principal. Tamén conserva a fermosa portada abucinada da fachada principal, con dous pares de columnas que rematan en capiteis decorados sobre os que descansan arcos de medio punto e un tímpano con cinco imaxes esculpidas entre as que destaca a figura central de San Martiño, de pé, con túnica longa, tiara báculo. Bordeando o tímpano aparece unha inscrición coa seguinte lectura: "SANCTI EMILIANI, SANCTUS MARTINUS EPISCOPUS, SANCTI BRICII EPISCOPI, ARIAS FECIT", que nos dá a coñecer a identidade dos personaxes centrais.
Porén, San Xoán de Tirán é unha igrexa descoñecida ou ignorada pola gran maioría dos estudiosos do románico galego. Rafael Fontoira Surís ("Descubrir el Románico, Pontevedra 1991") defínea como igrexa románica "bibliográficamente inédita". Construída acorde coas directrices da arquitectura románica, presenta algúns aspectos que revelan unha época tardía deste estilo, xa entrado o século XIII. Por outra parte, a pobreza decorativa desta igrexa, sen apenas adornos escultóricos na súa portada e no interior, recórdanos o modelo de igrexa cisterciense ( Sábese que esta igrexa estivo baixo a xurisdicción do mosteiro cisterciense de Oia.) que marcou a transición do estilo románico ó gótico: severidade no estilo, austeridade na ornamentación e simplicidade na construcción, son notas a resaltar en San Xoán de Tirán. Trátase dunha igrexa de nave única, rectangular, cunha ábsida igualmente rectangular. Está orientada cara ó leste.
No seu exterior destaca a fachada occidental alzada sobre un muro saínte inferior, con portada abucinada e arco de directriz apuntada composto por tres arquivoltas en aresta viva, que descansan en tres pares de columnas, con basas de perfil ático, fuste liso e capiteis pouco elaborados, decorados a base de motivos vexetais. O ábaco con moldura prolóngase polo muro, a modo de imposta, máis alá dos límites da portada. A portada de San Xoán debeu contar cun tímpano liso, unha mostra máis da austera decoración desta igrexa, que agora se atopa recortado pola parte inferior, tal vez para gañar altura na porta; o resultado é un arco que non garda as mesmas características nin tampouco o perfil e as proporcións das arquivoltas desa portada. A parte interior da porta amosa un arco, igualmente apuntado, que se apoia sobre unha liña de imposta que se estende por todo o muro. No muro desta fachada occidental, sobre a portada, ábrense dúas xanelas rectangularizadas, unha delas resto do que foi unha saeteira románica. No ápice érguese unha espadana moderna, froito de intervencións posteriores nesta igrexa.
Na fachada norte da nave sobresae a cornixa sostida por canzorros de proa, frecuentes nas construcións cistercienses da época. Dúas saeteiras tipicamente románicas furan o muro para dar un pouco de luz ó interior.
A fachada sur amosa unha colección de canzorros, de temática variada, que serven de apoio á cornixa; algúns en mal estado de conservación. Abundan os canzorros de proa, pero tamén hai con cabezas de animais e non faltan os de rolo. Todos eles no máis puro estilo románico e semellantes ós doutras igrexas do Morrazo, polo que a súa realización puido ser anterior á construción da portada. O muro desta fachada aparece perforado por dúas saeteiras de derrame interno, xa rectangularizadas, e unha porta adintelada, rematada esta por un arco de directriz apuntada que sobresae do paramento. Un contraforte escalonado remata esta fachada contra o leste.
No muro testeiro da nave ábrese unha saeteira de derrame interno. No ápice do mesmo aparece unha cruz calada, tamén de estilo románico.
A ábsida é dunha época posterior á nave, segundo se pode apreciar no paramento empregado na súa construcción, así como na ventá do muro sur e na cornixa. Tamén é moderna a cruz situada no ápice do testeiro da ábsida. No seu interior sitúase o altar maior da igrexa, ó que se accede mediante un arco triunfal apuntado con arquivolta en aresta viva e lisa, similar ás da portada principal. Sérvenlle de soporte dúas columnas entregas de diferente factura (tambores en lugar de fustes monolíticos), con capiteis tamén diferentes: volutas e un personaxe no da esquerda, e volutas e decoración vexetal no da dereita.
Unha tribuna e a cuberta, ámbalas dúas de formigón, desentoan co resto da igrexa. Curiosidade a destacar no piso desta igrexa é a existencia de tres lousas que chaman a atención dos visitantes: dúas con forma de coroa circular, con oco central, e unha terceira que leva gravada unha machada coa inscripción S XI.
(*)Profesor de Historia e veciño de Moaña
