José Valentim Fialho de Almeida era natural de Vilar de Frades no Alentexo onde naceu en 1857. Era fillo dun pequeno propietario co que aprende as primeiras letras, pasando máis tarde a estudar en Lisboa. Debido a dificultades económicas da familia deixa os estudos e, con quince anos, comeza a traballar como axudante de farmacia. Logo reanudaría os estudos superiores e con vinte anos xa comeza a escribir a que será a sua primeira obra. En 1879 comeza a carreira Médico-Cirúrxica e funda a revista literaria A Crónica. Así comeza a sua carreira xornalística, publicando crónicas, artigos, ficcións, narrativas... en diversos xornais e revistas. En Porto publica o seu primeiro libro Contos, dedicado a Camilo Castelo Branco e máis tarde seis volumes de Os Gatos que inclúen crónicas, narrativas, cartas, memorias... Mentres continuaba co seu labor xornalístico e de escritor, casa cunha abastada señora alentexana en 1893, ainda lonxana parente sua, que morre once meses depois, deixándolle unha fortuna que lle permitirá vivir desafogadamente. Así, continuaría coa edición de novos libros e e remataría a carreira de Medicina, ainda que só esporadicamente vai exercer a profesión de médico. O 4 de Marzo de 1911, aos 54 anos, Fialho morre na vila de Cuba no Alentexo. Postumamente serían editadas varias das suas obras entre as que estaba Estâncias d'Arte e Saudade nos que relata as viaxes por Galicia, e entre elas, a visita a Cangas que reflectimos aquí nalgúns retallos, e que traducimos ao galego pola intrincada e preciosista prosa poética do autor. En 1996, Laiovento editaría un artigo de Fialho baixo o epígrafe de Cadernos de viagem, mais este só abranxe unha pequena parte do publicado en referencia a Cangas.

De Vigo a Cangas

ESTÂNCIAS D´ARTE - SAUDADE (Xuño 1905.): Xa o vaporiño se despega do peirao, silbando á terra, e toda a singular decoración comeza a moverse. Aí van as traiñeiras, ou grandes lanchóns de borda rexa, levadas por vinte remadores, e co seu alto mastro onde a vela se desprega, cando o vento sopla favorábel; mais alá vai un vapor dereito á bocana do porto, a todo muxir rouco das sereas que o eco estende polos recóncavos das montañas; aí van gavotas en curvexadas e lindas espirais á espera que a maré leve para lonxe do peirao os refugallos da sardiña que as mulleres teñen estado a preparar. A ria é longa, ancha, límpida e maravillosa nesta travesía para Cangas, as augas lonrgas, xenerosas, claras, salubres.

Acima da povboación de Cangas a serra ten, como as mais de Moaña e Domaio, tamém altos e fragosos cabezos. A serra de Cangas acaba nun acantilado baixo, delimitando coa segunda das Cies, entre as puntas de Subrido e de Cabalo unha das duas bocas da bahia de Vigo, accesibles á navegación dos grandes barcos. Aí, nesa mancha verdusca que setembro doura xa de palideces outonizas, á beira da area clara e mirando a sua tez no espello de auga, está o pobiño de Cangas, onde o vaporiño alegre nos vai pór. É unha vella besta de carga, cardíaca, segundo diagnostico pola trepidación das vellas válvulas da machina, este vapor. - resfolegando de asma a cada esforzo, e cun paso manso de vítima contente de practicar o ben, desde que é barco.

De roda da amura hai unha balaustrada de castiñeiro, destinguida; vellas cordas por cima, izan con tolos rechíos, unha vela latina de remendos. No medio da popa, no lugar de honra, un camarín envidrado, con vellos bancos, todos tapizados e por fóra, bancadas de pau, bancos en X, completan a sucinta mobilia que ocupa un escaso grupo de pasaxeiros, os ollos perdidos nas augas, a idea moinando por esas mil cousas da vida que todos temos por dentro, a nos estragar a poesía. O vapor corta en diagonal a ria verde, gastando unha hora no percurso e dándolle aos viaxeiros outra hora de disfrute en terra. Á medida que nos achegamos da outra banda de Vigo, entran as casas a descriminarse mellor, vense ruas, trafego, letreiros e todos os accidentes da terra saíndo do planisferio augatintado no que de lonxe nos aparecían rebaixados.

A serra de Cangas acaba nun acantilado baixo, delimitando coa segunda das Cies, entre as puntas de Subrido e de Cabalo unha das duas bocas da bahia de Vigo, accesibles á navegación dos grandes barcos.

A poboación e o seu vivir

Un silvo do vapor prevén a pouco treito o desembarque e topamos unha pequena ponte que nos pon en terra lentamente. Cangas encúrvase en bandolina á beira da auga, nunha encosta tranquila tendo por fondo piñeirais entresachados de horta e viña baixa. No areal xacente a Cangas, pousan barcos. En Cangas están a construir um molle e a aumentar a li-ña do cais, da banda da poboación oposta a aquel que xa ten um pedazo del para percorrer completo, por diante do po¬bo todo. Chega ao cais de Cangas um bote gallardamente remado -son catro ga¬rotos de 10 a 12 anos, descalzos, rotos, facendo a voz grossa, gostando de ser admirados na faena. Foran à pesca. Saltan, cada um trae o seu cestiño con peixe, e à reu, na popa, vén un de seis anos, descalzo, de pernas nuas, que non rema ainda e cando o barco topa, cae de fociños ao fondo do bote, co choque.

Subindo chanzos babosos de verduxe, achámonos de súpeto nun recantiño paradisial de vida simple, un bocado de aldea onde arcaicas casiñas mal asentan na rocha os seus desdentados alicerces.

Esas casiñas dan graza, pequenas dun andar apenas ou canto moito dous andares, accesibles pola rua traseira que lles pasa case rente ao último e cunha longa varanda sobre as augas, unha varanda inmensa sobre un prato de pedra de dous metros de longo ou ainda máis, e de leme a sua balaustrada de pedra, de ferro ou de castaño abrigando solidamente a arca do enxoval doméstico. Aí póñense cadeiras onde fan redes os marítimos vellos, anquilosados xa para as lides da ria ou do mar longo, e ainda coas cabezas brancas, as boinas e as camisolas de burel, como san Pedros góticos, vivindo do cachimbo e da contemplación hipnótica das augas. Alí se costura á raxeira do sol das boas tardes de inverno, vendo as traiñeiras e os vapores, en tanto, por baixo, contra as pedras da casa, argazos e seixos baten que baten ao capricho da ondaxe cantante e clara, o seu fadario. - potes de trepadeiras esfarrapando floriñas sobre a auga, fiadas de chocos e polbos, sanguentas, fedorentas, a resecar ao sol como despoxos de batallas, farrapos de roupa que enxuga, reproducindo na auga os máis estravagantes bonecos -a gaiola dos merlos, o oratorio por veces, a palma bendita que preserva do raio, o pombal, a capoeira dos polos, todo o griterío dos fillos e dos netos, debruzada, esgallada en cabriolas de monos -e ata o gato doméstico, o gatarrón maltés de ollos mariños, acocorado na balaustrada, como quen di que tamén pesca da pesca e só é poñérenlle para alí un xurelo.

Máis da metade das casas de Cangas (a parte esquerda das da marxe) veñen así beber polo seu asentamento, na auga da ria, entanto a dereita ofrece entre ela e o mar, un vasto terreiro con parapeito de laxe, unha especie de praza ou lugar dos cónclaves de Cangas, onde pescadores e homes do mar repousan ás tardes, fumando e xogando ao marro e aos bólos. Por entre aquelas casas escápanse chanzos de pedra ou táboa, levandoás ruas de atrás, que xa dixemos, miran o mar por encima dos teitos, de tal modo fican sobranceiras. Trepamos a correr un deses calexóns e por pintorescas ruelas alá vamos, pisando o laxedo gasto que é o tapís común de case todas as vellas cidades e vilas da Galiza, onde aquí e alén se abre o respiro enreixado dun cano e niñadas de rapaces pulan e berran cunha liberdade e unha graza que non son para o forasteiro das seducións menos risoñas desta terra prolífera das rias.

Que interesante dédalo de ruelas, estreitiñas, enviesadas, ondulosas, cruzándose, cambaleando, voltando atrás, abrindo panzas, facendo hemiciclos arredor das igrexas! -e a irregularidade das casiñas baixotas (perpiaño acompañado nas xuntas de argamasa) cos seus teitos febles e humildes, os seus xanelóns de choupana para alumar ocos de tellados, e neses xanelóns, roupa de enxougue, potes de xeraneos, moradías de caracois que botan cousas por un cesto preso nun fio para as de abaixo...

Logo, no andar inferior, unha sala con lámpada, entre duas xaneliñas de ombreiras de castiñeiro, a cortiniña de casa, moi discreta, portas que abren cara afóra, sen vidros, como as contras das casas de campo... Que boa cabeza asoma entre as cortinas? Un pano branco na cabeza anoado, outro pano azul posto por riba, e ainda outro de fábrica nos ombreiros, azul escuro con plumas de pavo real vermello e branco -e as enruguiñas de vella tan simétricas, o ar tan triste, o rir tan bo! Enxoito e mirrado é o seu busto, e entanto, pola xaneliña de castiñeiro ela mal cabe; diríase un medallón de alto relevo, cortado pola moldura de rectángulo, de tal forma a figuriña queda entre as cortinas. É a nosa avoa? É a nosa nai?

No andar terreiro fica unha tendiña da que se ven as traves do teito, con penduras de ceboliño e de melóns; mollos de fouces, ferrarías, algodón para torcer -louza ordinaria, tabaco de pobo, montes de boroa, longa como rodas, medidas e garrafas con "augardente e viño de colleita"; e pendurados á porta, sudoestes, calzóns e chaquetóns de tea embreada, ondulando dun cravo, como aeróstatos baleiros do San Xoán.

Casiñas de pescadores, de propietarios e de burgueses -pobres, remediadas, mesmo ricas, e duas ou tres case luxosas. Moi limpas todas, pintadas de cores, cun ar discreto e vedado de niños hereditarios, postos á beiramar para os peixes que voltan do mar aberto, a deovar nas ribeiras abrigadas. Casiñas cómicas, coquetas, egoístas, cunha disposición de xanelas e portas deseñando máscaras de caras, e nesas máscaras, fisonomía, delicadeza, preocupacións e estudos de razón. Con escarlatina, con dor de dentes, con tella -diabéticas, tortas dun ollo, con puntos de cartaz coséndolle unha arrañadura xunto do queixo… - esta moi seca, aquela gorda, en ama de leite a outra de canto, co feito de dar de mamar a unha varanda corrida. Facendo ollo, facendo burla, facendo de ventre... - aquela do medio, xa vella e vexigosa, con outras máis pequenas en roda, aconsellándoas sobre a maneira de portarse dunha señora casa...

O caprichoso recorte dos teitos, os tellados con pasadeiras caleadas, brillando ao sol, as hortas con latas baixas, os miradoiros de glicinias e crucifixos de pedra, coloridos! Mais, todo, ou case todo, pequeniño, aconchegado, en residencias independentes, dándose porén, as mans en fileiras de defensa, proclamando o espíritu solidario... A cada momento, se é nas ruas da marxe da enseada, por un oco escalonado entre dous solares, vese o mar -ou se é nas máis profundas da vila, xa penduradas na costa dos outeiros, o panorama da ria toda, por enriba dos teitos, ábrese en abano, e é unha embriaguez de verde mar, verde amoroso de sulfato de cobre, mancomunado, nas envolvencias da luz, por ese azul seda que tén nas redomas das boticas a chamada auga celeste ou salfirina... - os ollos beben, o espítu suxírese, unha obsesión sexual enche o desexo, de cada vez que nas cristas da onda, que en grandes ondulacións paralelas fai franxas na ria, ramallos de espuma clara burbullan, como entre labios viciados de amor, pingas de semen.