Por aqueles días, eu acababa de cumprir 51 anos e logo de diversos escárceos e compromisos máis ou menos firmes coas miñas ideas e principios republicanos, dos que non reneguei nunca, ía dar o paso definitivo que marcaría un antes e un despois na miña vida, ao presentarme como candidato nas eleccións municipais que se ían celebrar o 12 de abril deste 1931, que sen dúbida marcaron para sempre a nosa historia colectiva como pobo.
Fora o propio Rei, Alfonso XIII, o que trala caída da Ditadura de Primo de Rivera e o fracaso do goberno do xeneral Berenguer, en febreiro nomea ao almirante Juan Bautista Aznar como presidente dun goberno de concentración monárquica e rexionalista e, contra a razón e a propia lei, convoca eleccións municipais, en vez de xenerais, para aquel 12 de abril, sen ter en conta o Estatuto Municipal de 1924 que concedera o sufraxio feminino, aínda que dun xeito restrinxido.Íanse elixir, pois, 81.099 concelleiros nos 8.943 distritos electorais do país.
O resultado, desde logo, non foi o que os monárquicos e o propio rei agardaban, xa que as candidaturas republicanas, dos nosos, conseguiron a maioría en corenta capitais da nación e eles, os monárquicos, tan so gañaron en nove; mesmo na nosa provincia de Pontevedra o resultado non deixaba lugar a dúbidas, xa que os republicanos acadamos 16 electos, en tanto os monárquicos quedaban con 11. O mesmo ía pasar na Coruña, 34 por 5, ou en Ourense (12-10); unicamente en Lugo gañaron claramente (17-2).
Consecuencia inmediata daquela desfeita política foi o exilio do Rei e a proclamación da II República. Aínda que tan so se trataba de eleccións municipais, o resultado final foi entendido como un plebiscito sobre a monarquía por todo o mundo e malia que para moitos aínda hoxe, case que noventa anos máis tarde, aquelo foi un inmenso pucheirazo -por certo, o cualificativo que se da a calquera manipulación ou fraude electoral provén historicamente dos pucheiros, que se utilizaban, en vez de urnas, nos pobos e vilas máis pequenas, para depositar as papeletas cos votos, por suposto baixo a atenta mirada e control dos caciques, que poñían e quitaban papeleta ao seu antollo-, a realidade foi o fin da monarquía e a proclamación da nosa II República.
No meu caso particular, aquel 12 de abril ía significar a miña elección como alcalde do meu pobo, que por aquel entón contaba cunha poboación de 6.432 persoas, bastante afastada da realidade social actual, das que 3.233 eran homes (2.166 solteiros, 896 casados e 156 viúvos) e 3.199 mulleres (1.953 solteiras, 912 casadas e 314 viúvas). Tamén aportarei para que coñezades mellor aquel momento pasado do meu pobo, o dato da instrución elemental: Sabían ler e escribir 2.371 homes e 1.996 mulleres; 6 varóns e 5 féminas, tan so ler; e eran analfabetos 756 e 1.113, respectivamente.
Daquela poboación censada en Agolada no ano 1931, tal e como recolle o secretario, Xosé García, na acta da sesión plenaria 15 de marzo e firma Emilio Oro como alcalde, corresponden en función do artigo 35 da Lei municipal do 2 de outubro do 1877 a elección de: Alcalde, tres tenentes e dez rexedores, en total catorce concelleiros, a elixir nos tres distritos electorais: Borrageiros (4), Berredo (5) e Ventosa (5).
Pídovos desculpas por non terme presentado antes, cegado pola paixón por darvos conta daquel momento historicamente inesquecible con que a vida tivo a ben agasallarme; ás veces pérdome nos recordos máis fermosos e entrañables e esquezo o fío da narración e as boas formas de educación. O meu nome é Primo Castro Vila, fun o primeiro, ou máis ben o único, alcalde republicano que gobernou o Concello de Agolada; e practicamente o único da provincia, que eu saiba, que non tivo que sufrir o desgarro do exilio, a tristura do cárcere ou a morte, ao rematar a guerra civil por mor das súas ideas republicanas; e esta é, ata onde recordo e podo contar, a miña historia de vida:
Nacín no ano 1880, no lugar de Toiriz, na veciña Vila de Cruces, ao pasar a vella ponte medieval levantada sobre o río Arnego, onde iamos pescar as troitas nas tardes mornas do verán cando tiñamos tempo e ocasión os rapaces da aldea. Nacín no seo dunha familia labrega na que pelexabamos coa fame cos meus pais, Filomena e Farruco, eu e os meus irmáns, Jose María, Obdulia, Manuel, Francisco -estes dous faleceron en 1962, contando 79 e 62 anos de idade, respectivamente-, e Plácido, do que souben que abrira anos máis tarde unha casa de comidas nas Cruces: Casa Castro. Din en aprender o oficio de carpinteiro, ao tempo que fun á escola e aprendín a ler e escribir e as catro regras, aínda que por pouco tempo, xa que con 15 anos fixen a maleta e, coma moitos, emigrei na ilusión de facer fortuna e atopar unha vida mellor nas Américas.
Alí estiven un tempo en Arxentina, concretamente en Bos Aires, onde atopei traballo de carpinteiro como oficial durante uns anos, ata que, cansado de que a fortuna me fora esquiva, decidín buscar novos horizontes embarcándome rumbo a Uruguai, na ilusión de que en Montevideo, do que me falaran ben como terra de novas oportunidades e de fortuna, me iría mellor. Mais o home propón e Deus dispón e non sei se foi boa o mala sorte, o certo foi que o barco sufriu unha vía de auga e foise a pique, e con el case me leva ao fondo do mar, se non me salvo milagrosamente agatuñando polos mastites e o pau maior. Agora dame a risa, pero pon os pelos de punta pensar que tan so dúas persoas máis eu salvamos a vida naquel desafortunado naufraxio moi comentado nos xornais da época.
Xa non me lembro canto tempo pasei naquelas terras das que esperaba tanto e tan pouco obtiven. O caso foi que, vencido pola morriña e a chamada da terra, regresei a miña casa con 30 anos cumpridos, home feito e dereito para sentir e descubrir o doce pracer do amor indo ás mozas na feira e nas festas de Brántega, tras coñecer alí a que ía ser a miña muller, Ascensión Martínez Sobrado, que regresara á súa casa despois de lle morrer o seu primeiro marido e vivir algún tempo na Coruña, coa que casei en 1914. Abrín taberna e fonda de comidas no mesmo lugar da Feira Nova, preto da vella casa paterna da miña muller, que me deu dúas fillas coma dous soles: Socorro, que naceu en 1920, e Carmiña, como eu a chamaba sempre, dous anos despois, e dous fillos, que levou por diante de cativos a famosa gripe española de 1918. Os días 27 de cada mes había feira e mercado, alí diante da miña casa, pero anos máis tarde nola levarían para o 12 dos Pendellos de Agolada.
Aínda que vén de cumprir os cen anos, María Argemira, da Ponte Carmoega, garda o meu recordo e di entre risas que era moi guapo e alto, xa vedes que cousas. A María, xa daquela, quedara orfa de nai, de moi pequena e tivo que ser a avoíña a que a criou; pouco tempo, porque con 7 anos morreulles. E alí mesmo, no cemiterio de Carmoega, cos traxes de negro que mandara vestir o pai, xunto cos catro irmáns, escoitou a encomenda paterna: "Agora ti es a muller da casa e tes que ocuparte de nós todos". Foron moitos os días nos que o tempo íaselle en subir e baixar a pé: Carmoega-Brántega, cara a nosa taberna, na procura do viño ou da caña de augardente para o pai, tan so unha rapariga de 7-8 anos, pero tan pizpireta e esperta coma unha muller, e lista coma a fame. Fóronvos así as cousas daqueles tempos de fame e miseria que nos tocaron vivir, había que medrar axiña, e tan so os máis duros saían adiante.
Sempre quixen ser, e por tal me teño, home íntegro, honesto, tolerante e respectuoso con todo o mundo; e, posiblemente, foi esta miña maneira de ver a vida a que me salvou de morrer no cárcere ou paseado tras calquera cuneta ou valla de calquera camiño, porque nunca tiven nin fixen inimigos declarados, alomenos que eu saiba, e iso a pesar da miña militancia política e de proclamarme convencido republicano progresista e de ideas liberais que pensaba e sentía a necesidade de facer un mundo mellor e unha vida máis doada para todos, baseada na xustiza social, a liberdade e a igualdade, aínda que ás veces as cousas non saíran como un as imaxinaba, tal foi o que me pasara ca idea das tarabelas que montei na miña casa para a produción de enerxía eléctrica. Aínda que o proxecto non resultou demasiado ben, velaí está o meu traballo como precursor dos actuais xeradores eólicos, que brotan agora coma fungos nos outonos polas nosas serras, como as do Faro e O Farelo.
Tampouco quero esquecer o intento que fixemos por transformar a forza das augas do noso Arnego, ao seu paso pola Ponte de Carmoega cara Toiriz, en enerxía eléctrica. Xunto co meu irmán Plácido, fundamos a sociedade Penas de Boutureira, solicitando en 1922 a concesión para construír unha tosta no río que levara a auga canalizada ata as turbinas do muíño onde se transformarían en enerxía eléctrica, que prestara servizo aos veciños do val de Carmoega. Sen dúbida, ambiciosa idea na que nos embarcamos, e máis deixando claro os medios materiais e humanos con que se contaba entón para facer este tipo de traballos, de construción de diques, escavacións de rochas, tosta, etc. En 1928 tivemos que facer novas alegacións e dar respostas ás negativas por parte de Fomento, máis ben ás trabas e envexas dos que o controlaban todo coa idea de que nada puidera cambiar que lles restara poder. Finalmente, tería o visto bo xa no 1930, pero tan so para o aproveitamento de 700 litros de auga para forza motriz no muíño de produción de enerxía eléctrica.
O noso soño, no que enterramos unha boa parte do noso capital, forzas e traballo, foise río abaixo mesturado cas augas bravas do Arnego como consecuencia dunha enchente do río. E, aínda que supuxo un duro pau, non conseguiu o meu desánimo; máis aínda, os preitos e escusas nos que me enredaron por mais de seis anos me ratifican na necesidade de participar na política para facer o cambio preciso. Dende sempre fun home non dado a agochar a cachola e esconder a miña forma de pensar e atopei na política unha vía factible para mellorar as condicións de vida da xente. Sen mirar consecuencias ou facer caso dos que me recomendaban permanecer afastado destas liortas que a miúdo nada bo traen, decidín, xunto cun grupo de veciños e amigos, acudir ás municipais do 12 de abril de 1931, baixo as siglas do Partido Republicano.
E foi así como, case sen querer, tal e como recollen as actas do 17, firmadas polo presidente da Xunta Municipal de Agolada, José Fociños Salgado, fomos proclamados concelleiros: Polo distrito de Borrageiros, José Rivas García e Eduardo Castro Vilameá, que obtiveron 174 votos, Antonio Casal Martínez, do que non recordo o dato, e José Oro Barrio (89). Por Berredo, Emilio Oro Barrio, Constantino García Méndez e Ramón Barrio Gayoso (142), Roque Alonso Rueiro (136) e José Vázquez Sobrado. E por Ventosa, Jesús Diéguez Costa, Primo Castro Vila e José Casal Fociños (134), Francisco Martínez Mejuto (127) e Manuel Méndez Hernández (124).
A pesar dos pesares, lembro aquel período como un dos máis ilusionantes da miña vida, cheo de responsabilidade, inquedanzas e incertezas, como co tempo poderíamos comprobar, primeiro coa suspensión por orde gobernativa do noso nomeamento como alcalde e a designación de Ramón Refojo González, que mantivo o cargo ata agosto de 1934, no que ía ser destituído e substituído por Constantino García e Manuel Méndez, ao que substituiriamos nos repostos nosos dereitos electos, con data do 22 de febreiro do 1936. Lamentablemente, tan so iamos ocupar o sillón da alcaldía uns meses, ata o 3 de agosto, logo do golpe militar de Franco.
No pouco tempo que tivemos para poñer en práctica as nosas ideas renovadoras, para non cansarvos, unicamente recordarei a alfabetización do rural con escolas públicas e bibliotecas, no convencemento de que a ilustración e o coñecemento fan homes libres, máis xustos e sabios. Como non vou recordar os traballos de infraestruturas nos camiños para facer máis doadas as comunicacións e rachar co illamento secular das nosas aldeas. Mención especial, polo que de agarimoso e íntimo ten para min, farei da Ponte Carmoega, na que se fixo un investimento de 14.250 pesetas que a salvou do estado ruinoso no que se atopaba. A Ponte de Primo, onde nos tributaron unha homenaxe veciños e amigos, xunto coa miña Paz e outros poucos familiares, no 2006.
Dos tempos da guerra civil e posguerra mellor non falarei, porque son recordos moi amargos, cheos de medo, tristura. Tan so direivos que sempre permanecín na miña casa de Brántega e non fun encarcerado nin tiven que pasar polo trago do exilio, unicamente algunha que outra noite tiña que saltar o muro que separaba a miña casa da do noso bo veciño Andrés Vilariño, para agocharme dos falanxistas que chegaban sedentos de sangue. Eu,que xa estaba avisado, tan pronto escoitaba os cans, saía como alma que leva o demo pola fiestra traseira e saltaba caendo na herba dun carro colocado alí a posta.
Sempre que alguén, normalmente descoñecidos e xente que non era de Agolada ou da zona, chegaban ou preguntaban por min, recibía o aviso para poñerme a salvo no monte ou agochado na casa dalgún dos veciños que nos querían ben, porque xamais mal fixeramos sendo conscentes. Moitas, pero moitas horas pasei na que ao final se ía converter no meu medio de vida e o de sacar adiante a miña familia: A Taberna, tenda e casa de comidas, tal e como a tiña inscrita nos rexistros de matrícula industrial do Concello.
Canta saudade daqueles días a pesar de toda a tristura e o desengano que nos ía comendo por dentro ante a inxustiza, a represión feroz e o medo aos vencedores da guerra. Facendo un esforzo de imaxinación, volvo escoitar aquelas voces e sentir o arrecendo a augardente e viño Sanson, no que o barullo e o rebulir das xentes que chegan e marchan sen parar, entre mistos e fume de cigarros, risas e palabras unhas máis altas cas outras. A miña taberna desempeñou un papel social de relevancia en Brántega, illada no rural e con moi difícil acceso á vila de Agolada, sobre todo para as clases populares, que tiñan que ir camiñando. Foi un centro cultural de convívio, o único da parroquia. Aínda que, como pago, tiven que ceder en non facer nunca máis mención política para non ter problemas coa Garda Civil e as autoridades.
Daquela moi poucas casas tiñan radio nin posibles para mercala, así que era na miña taberna onde a xente se reunía para saber e escoitar o que estaba a acontecer alén da súa terra, o parte, o Diario Hablado de Radio Nacional de España. A radio tiña un lugar preeminente e resultaba imprescindible tela prendida. Aqueles foron tempos de sopas de leite e viño para o almorzo e caldo con unto e touciño, para o resto da semana. O pan cocíase nos fornos das casas e gardábase sen poñerse reseso días e días. Tempos de chicoria que sabía a café. Frío, moito frío, dentro e fóra das almas das xentes traballadoras, labregos humildes sen soños nin esperanzas. Frieiras nas mans e nas orellas, onde máis se cebaba a desnutrición e as carencias de bos alimentos. E, mentres, na taberna a botella de augardente vai de vaso en vaso entre o fume doce da picadura que xa fai irrespirable o local.
O meu tempo pasou entre recordos, traballo, ledicias e amarguras como a vida mesma ata que un bo mal día, chegoume a chamada de alá arriba e tan so gardo recordo amable da cor das nubes, o azul do ceo, o arrecendo a terra mollada e unha dor profunda no peito coma se me abriran para arrincarme o corazón, porque do que me privou aquel primeiro ictus asasino que me deixou prostrado en corpo e alma sobre a terra mesma do monte onde me atoparan e despois aqueles poucos meses antes de partir definitivamente foi da palabra. A nosa fala como útil de respecto clepsidra dun tempo que nos prestaron humildes e solidarios. Así que, estando a rematar aquel mes de xaneiro de 1950, cando contaba 70 anos, a luz da miña vida apagouse para sempre, aínda que marchei coa tranquilidade de saber que vivín como mellor puiden, como mellor souben e como me deixaron, e que detrás quedaban as miñas fillas e os meus tres netiños, cos que lamentablemente non volvería xogar mal que me pese, moito vivido e poucas ilusións no porvir, polo que marchei tranquilo en paz.
Eterna gratitude, polas molestias e o interese que se tomaron, á miña neta Paz Vázquez Castro; a Xosé Vázquez Pintor, por conservar a miña memoria e obra; a Xosé Ramón Blanco, que mergullou no Concello de Agolada, buscando información sobre o noso facer como alcalde; a Diego García, por atopar e deixarme traballar coas actas e toda a información daquel proceso electoral de 1931; a María Argemira e o seu fillo Eduardo, que nos abriron as portas da súa casa de par en par; a Elena Aguete e Francisco Palacio, que nos permitiron acceder ao INE, o BOE, a Deputación de Pontevedra e o Arquivo Histórico da Provincia; e á Asociación Cultural de Brantega, que nos facilitou información da estadía de Primo en América.
[Quixen que Paz Vázquez Castro prestara a súa conformidade ao meu traballo; parte da súa resposta foi esta: "En relación á homenaxe de 2006, mencionas o meu nome, pero aquel foi un acto no que participamos os seis netos vivos de Primo, ademais dalgúns bisnetos, os dous xenros e outros familiares, todos con gran emoción, e sería inxusto mencionar a un en particular. Por circunstancias da vida, convertinme no contacto de Pintor e considero que foi una sorte e un honor para min, pero non teño máis méritos ca miñas irmás e primas. Agradézoche una vez máis este traballo que contribúe a manter viva a súa memoria e aporta luz á vida dun home bo de verdade (dos bos e xenerosos)".]
