Cerdedo e o solsticio de verán (II)

Tras o Nadal, a locomotora solar abandona a vía morta e recupera, paseniño, o carril cenital. "Durante o inverno, o sol non sae de detrás do outeiro" -asevera o saber popular-, posto que, en aparencia, o sol invernizo describe unha traxectoria rastreña en relación co horizonte: "O sol, apenas reborda as lombas do Seixo, xa procura agocho na outra montaña".

A inclinación do eixe de xiro da Terra respecto ao plano da súa órbita actúa de gardaagullas do convoio heliáceo. No universo non hai corpo que permaneza estático, así e todo, dende o século XVI, grazas ás observacións astronómicas de Copérnico e Galileo (sen esquecer a Aristarco de Samos, séc. III a. C.), sabemos que o noso planeta é o que circunda a estrela. Por máis que a Igrexa sexa inimiga, en sentido lato, do movemento, "eppur si muove".

No transcorrer do primeiro semestre do ano (Noiteboa-San Xoán), o sol vaise "desenroscando", elevándose no ceo. A noite do 23 para o 24 de xuño acaba sendo a máis curta do ano: "Polo San Xoán as nove con día dan". A partir deste momento, ao longo do segundo semestre, os días iranse facendo, solpor a solpor, máis pequenos. En chegando o outono, nas herbeiras montesas agomarán as tallamerendas (Colchicum autumnale). O fitónimo explícase doadamente: co devalo das xeiras, os patróns aforraban a merenda dos xornaleiros.

Após o San Xoán, o sol volve enrodelarse, mingua, esmorece, acomodándose á epoca na que a escuridade toma o leme do mundo. Eis o magosto, o samaín, período no que o Outro Mundo, a ultratumba asumen o papel principal. No monte do Seixo, actívase Portalén.

Cecais, sexa este cíclico comportamento o que os nosos antepasados prehistóricos atinxiron coa labra dos labirintos (Outeiro do Mestre, Deán-Figueiroa), espirais, aliñamentos de cazoletas (Laxa do Almanaque, Chamadoira-Cerdedo)) e círculos concéntricos (Laxa das Filloeiras, Pedre), marabillas da arte rupestre local.

En Cerdedo, o ano evolúe dende o Xan Fiz (protagonista do noso Nadal) até o San Xoán, e dende o San Xoán até o Xan Fiz. Dos pormenores da tradición cerdedense do Xan Fiz xa dei conta en Faro de Vigo, 28-12-10.

É rechamante a escolla do antropónimo Xoán (do hebreo Yohanan "Deus é misericordioso") para humanizar o transo dos solsticios, identificando o sol con dous personaxes dotados de extraordinarias calidades, xa no eido pagán, xa no relixioso.

Do Nadal ao San Xoán rexe o tallo de Nadal, podente talismán forxado no lume novo da Noiteboa. Do San Xoán ao Nadal reina o ramo de San Xoán, mañiza de herbas selleiras, aínda refinadas ao resío da noite máxica. Ambos os dous obxectos de poder protexen a casa labrega e os seus ocupantes (homes e bestas) do meigallo e da mala fada. A combustión do tizón e das herbas cheirentas ("fumazos") sandan as doenzas dos viventes, esconxuran o trebón e disuaden as bruxas asexadoras. Non hai como a fragrancia deste fume acrisolado para escorrentar o infecto bruxedo.

Entremedias, outros dous ramos adquirían a categoría de talismáns: o mando de loureiro ou oliveira bendicidos o Domingo de Ramos (inicio da Semana Santa cristiá), cuxas propiedades se asemellan ás dos ramos solsticiais; e, así mesmo, o ramo do Maio. Consonte o parecer dos aldeáns: "Só o loureiro ou a oliveira e agora a palma collen a beizón, escúsase levar calquera outra herba; fóra do dito, a beizón non prende". Nótese a irrupción do elemento alóctono (a palma).

O labrego, provisto dunha póliña bieita de loureiro ou oliveira, a xeito de hisopo, e mais un balde de auga (bendicida ou non), percorría as leiras escenificando un vello ritual que antecedía a labra e a sementeira. Asperxíase o líquido elemento pola terra de labor mentres se repetía cadenciosamente o seguinte ensalmo: "Fóra rato, fóra sapo, fóra becho comellón, que te estou bendicindo co ramiño da Paixón". O terreo ficaba disposto para ben fornecer canastros e celeiros.

Xa no primeiro de Maio, a xesta chorida reclama a súa quenda. Entrenzados nas portas, nas ventás, nos carros (modernamente, automóbiles), os ramalletes de xesta convértense en antídoto eficaz para capear a maia, é dicir, a perniciosa influencia da natureza desatada. "Estou amaiado" ou "Entroume a maiola", di o exánime, afectado polos rigores da estación.

Asemade, a aldea disponse a honrar a prodigalidade de Maia, heterónimo da Deusa Nai, exhibindo as composición vexetais -mormente, de feitura cónica- nomeadas maios, elaboradas coa propia xesta mais fiúncho, macelas, margaridas, casca de ovo..., concreción da exuberancia primaveral.

Voltemos ao San Xoán. Previo á noite das cacharelas, a rapazada ocupaba o seu pouco lecer apañando no estatolás en flor (Digitalis purpurea), planta tamén coñecida por abelloca, abeluria, baloca, borleta, belitroque, cloque, batoque, estalote, estróupele, sanxoán, sapaqueiro, seoane... Dende antigo, os aldeáns empregan os estatolás como amuleto de tempada, ao que lle atribúen propiedades valedoras e sandadoras.

Empregando o fío de atar nos chourizos, os nenos penduraban os colgallos florais das lumieiras de portas, portais, xanelas, buratas, gateiras e fachinelos. Os cativos moito se aseguraban de non deixar van ao descuberto, pois, na anoitecida do 23, todas as bruxas da comarca, dacabalo dos seus vascallos, sucan lixeiras o ceo de Cerdedo, camiño da Eira das Neghras de Abelaíndo onde celebran o anual conclave co demo.

Sabendo como se sabe que as bruxas avantan itinerario certo "por riba das silveiras e por baixo das carballeiras" e, coñecendo como se coñece que as servas de Satán aborrecen os estatolás, ninguén no seu san xuízo deixaba vir a escuridade sen amparar a conciencia as súas pertenzas.

Na medianoite do 23 ao 24, no intre en que o misto aceso enxerta o lume nas moreas de leña, restrollo e quincallada; cando as faíscas en refoleo ganduxan os lenzos de fume e a sardiña pringa a boroa; mentres a humana xente chouta as lapas salutíferas e purificantes ("Chimpo por riba do lume de San Xoán, para que non me trabe cobra nin can"), a turma bruxeril honra seu amo na lousada do Quinteiro de Baixo de Abelaíndo.

Na Eira das Neghras, as bruxas reciben o demo con danzas de roda, coféanlle a pelica toda, afágano sexualmente. Tras a recepción, sentados á mesa presidida polo diabólico castrón, os comensais dan boa conta dun menú ateigado de manxares, entre os que sobrancea a carne tenra dun meniño aínda sen cristianar, subtraído dalgún berce ao descoido. Na sobremesa, o demo distribúe entre as súas serventes as encomendas para o ano: fai o reparto das moscas que, durante o verán, cribarán o lombo dos rabaños e dos seus pegureiros; asigna os lotes de andazos e pragas...

Finalizado o albaroque, as bruxas despídense unha a unha do diabo, seu Señor, bicándoo no cu con reverencia. Porén, antes de engalar, as lurpias enxaugan a boca na fonte da Encorcillada, manancial ao dispor no Quinteiro de Riba.

Polo San Xoán, non hai costume en Cerdedo de desemporloar cancelas nin extraviar carros, isto resérvase para o sábado de Entroido. No folión das fogueiras, os cerdedenses temos traballo abondo se damos tornado as maléficas criaturas da noite, pois, "en Cerdedo de bruxas e meighas pon medo". Continuará...