Poucos días antes da chegada do furacán "Ofelia" a Galicia, o patrón maior de Cambados, Ruperto Costa, afirmaba nunca conversa informal previa a un acto público que se aveciñaba unha "jallosa" importante. Sorprendidos, os seus interlocutores preguntáronlle se en Cambados no se empregaba a expresión "galerna" para designar un temporal mariño moi intenso pero curto no tempo. Costa respondeu que non, que galerna é unha expresión máis típica do Cantábrico e que, en cambio "jallosa" era propia de San Tomé, o barrio mariñeiro por antonomasia de Cambados. Tan propia de San Tomé que nin sequera os mariñeiros de Triana e Fefiñáns, a quilómetro escaso de distancia, a empregaban.

Un exemplo extremo dunha realidade lingüística que xa investigaron dun ou doutro xeito profesores cambadeses como Adela Leiro ou Francisco Fernández Rei. E é que a pesar da proximidade xeográfica entre os portos arousanos, o léxico que se emprega neles para denominar os animais mariños, os aparellos de pesca ou os estados do tempo poden mudar completamente. "Se hai algo que ten a lingua galega, recoñecido por expertos de todo o mundo e que é unha lingua cunha riqueza espectacular porque se foi creando moi arraigada ao medio natural. E cada lugar creou as súas propias variedades do idioma", afirma Adela Leiro.

A profesora cambadesa e outros dous docentes da localidade, Xosé Ramón Daporta e Manuel Núñez, publicaron en 1995 baixo o selo da asociación Candea o libro "O home e o mar", pertencente a unha serie sobre o medio mariño. Unha das partes da obra estaba adicada ao léxico mariñeiro, e para confeccionala Leiro e Daporta percorreron durante meses varios portos da ría.

A obra amosa que nalgúns casos existen denominacións tan distintas para un mesmo peixe ou marisco, que ata semellan referirse a animais diferentes. A modo de exemplo, o "sauro atlántico" é coñecido como "chandarme" en Ribeira ou Vilanova; como "patajullón" en Escarabote e en Carril; como "alcrique" en Vilanova; como "chímpano" en Cambados; e como "patajillón" no Grove.

Noutros casos, a diferencia é moito máis sutil. Ocorre co "berberecho" do Barbanza (que é tamén o nome estándar deste marisco en galego), que en Cambados e no Grove recibe o nome de "birbiricho", mentres que en Vilanova tamén lle chaman "croque" ou "chono". Leiro e Daporta tamén atoparon durante a súa investigación de campo nomes exclusivos dun peirao determinado, como a "nácura" de Escarabote (Boiro) ou o "panchós" cambadés, que fan alusión á nécora e ao aligote, un peixe da familia do ollomol.

Tamén para o tempo

Francisco Fernández Rei, membro da Real Academia Galega realizou no seu día un traballo de investigación por toda Galicia para recoller os termos empregados en cada porto para designar os diferentes estados meteorolóxicos e do mar, e, nun paso posterior, propor unha forma como palabra estándar do galego.

Durante esa pescuda rexistrou como, en efecto, existen diferencias notables en vilas situadas a pouca distancia unhas das outras. Así, por exemplo, o "mar chan" ou "mar calmo" é denominado en Fefiñáns como "calma borrada", mentres que un pescador de San Tomé é posible que diga que hai "calma podre".

Durante as súas entrevistas, Fernández Rei atopou tamén expresións singulares no Grove, como a de "mar teso", que segundo o filólogo cambadés fai referencia a un mar "que está como unha tona, e de repente dá golpes secos e criminais". "Os peores naufraxios danse con este tipo de mar", engade. Asimesmo, os pescadores mecos faláronlle de cando "o mar ten un xogo", que é cando aparentemente está calmo, "pero está a bater con forza contra os cons e na praia", co cal sería o chamado mar de fondo.

Francisco Fernández Rei sinala que é completamente normal que exista esta variedade lingüística non espazo xeográfico tan pequeno, "porque cada porto ten as súas artes de pesca e especies predominantes". No caso das diferencias existentes mesmo dentro dunha localidade, como Cambados, sinala que a riqueza do vocabulario relacionado co mar ten que ser por forza maior en San Tomé, "porque é un barrio moito máis mariñeiro".

Un legado que se perde

Adela Leiro conta que o léxico galego é enorme "porque o medio é moi variado, tanto en formas de relevo como en especies", e que por exemplo durante as súas viaxes escoitou ata vinte formas de nomear unha fervenza, entre elas "seimeira" ou "cadroiro". Considera que estas "microlinguas supoñen unha riqueza espectacular", pero avisa de que están condenadas á desaparición e ao esquecemento se non se recollen documentalmente para o futuro.

"A xente é territorio, e iso estase perdendo. A riqueza dese vocabulario pérdese porque para mantela hai que estar en contacto coa realidade do medio natural, e ao que estamos conectados agora e aos teléfonos móbiles", afirma.

Leiro entende que é un fenómeno difícil de frear polo emprego da tecnoloxía. "Antes, a xente viaxaba a pé e tiña que coñecer ata o nome das curvas e das pedras do camiño. Agora vai en coche, e o único que precisa saber é o punto inicial e final da viaxe". Por iso, reclama "un esforzo individual para conservar a memoria cultural do que fomos".