A escola, tal como a entendía Antía Cal, tal como a creou no Colexio Rosalía de Castro, era un espazo para compartir coñecemento. Un espazo aberto á natureza, aos problemas sociais, que abría as portas ao galego, excluído do ensino durante a ditadura. As portas da escola estaban abertas e tamén as da súa casa: seino ben porque en 1972, sen nos coñecer, albergoume nela nas viaxes que faciamos desde Madrid Carmen Vázquez –despois directora de Obradoiro, amiga dos seus fillos– e mais eu. Unha casa na que a lingua era o galego. Antía e Antón Beiras, o seu home, foran obxecto de dixomedíxomes por falaren os seus nenos, fillos e fillas dun oftalmólogo e unha mestra, a lingua do país e calzar zocos sen seren labregos.
Na casa de Antía, situada sobre o Colexio Rosalía de Castro, escoitei por vez primeira un poema en galego “Meu carriño!” de Ramón Cabanillas, recitado por Antón Beiras Cal.
Un ano despois, en setembro de 1973, cheguei a Vigo como catedrática de ciencias naturais do Instituto do Calvario –despois Castelao– coa intención de poñer en práctica novas ideas dun ensino da bioloxía e a xeoloxía no campo, no laboratorio, na contorna; un ensino que sería necesariamente en galego. Quen podía axudarme senón Antía? Prestoume as súas fichas sobre plantas e os seus nomes galegos, suxeriu a consulta da Flora de Galicia de Merino, compartiu comigo o seu coñecemento sobre a natureza de Vigo.
Coincidiamos na necesidade de que o alumnado fose protagonista da súa aprendizaxe, de que debía participar nas actividades, levar a cabo pequenas investigacións e non unicamente escoitar leccións.
Cando en 1980 Rafael Ojea comezou a organizar desde o Concello de Vigo a Escola de Verán, e despois as Xornadas Escola e Cidade, seguindo o modelo da Escola d’Estiu de Rosa Sensat que Antía tan ben coñecía, ela colaborou na organización, xuntándose connosco, profesoras e profesores que levabamos uns poucos anos dando clase, tratándonos como iguais. Subliño isto, o modo en que ela coñecía e valoraba o que facía xente máis nova, por non ser tan común.
Mesmo despois da morte do ditador as escolas de verán eran consideradas actividades subversivas, e probablemente o eran porque seguindo a Paulo Freire o que pretendiamos, ademais de ensinar ciencias ou historia doutro modo, era mudar a sociedade. A primeira, as Xornadas do Ensino Galego en Os Milagros, Maceda, en agosto de 1976, foron disoltas pola Garda Civil que nos desaloxou, un deles abaneando unha pistola mentres ameazaba nun enxebre galego: “Quéimovos!”. Alí estaba Antía.
O ensino foi a súa paixón, a ela dedicou a súa vida. Se hoxe hai escolas nas que o alumnado sae ao campo, aprende sobre a natureza que o rodea e non sobre os campos de petróleo de Texas –non é metáfora, estaban no texto no que eu estudei ciencias naturais–, debate sobre problemas sociais, aprende en galego, é polas persoas, polas mestras e mestres como Antía Cal que iniciaron ese labor nos anos máis escuros, abrindo portas e fiestras á luz.
*Marilar Aleixandre: académica da Real Academia Galega e catedrática Ah Honorem de didáctica de ciencias da USC
