No século VI, san Martín de Braga (ou de Dumio) no libro De correctione rusticorum, criticaba as prácticas pagás, alentando aos evanxelizadores a substituír eses rituais polas "boas prácticas" cristiás: " Recibí la carta de tu santa caridad en la que me dices que te escriba algo, aunque sea a modo de síntesis, sobre el origen de los ídolos y de sus crímenes, para la instrucción de los rústicos, que retenidos todavía por la antigua superstición de los paganos, dan un culto de veneración más a los demonios que a Dios. Pero como es conveniente el ofrecerles ya desde el origen del mundo, para que lo saboreen, algún elemental conocimiento racional, me fue necesario hacer, de esa selva ingente de los tiempos y hechos pasados, una breve síntesis para de este modo presentarles a los rústicos un alimento también con estilo sencillo".
O texto non deixa de facer referencia á cristianización de lugares e ritos de culto pagán. Especial atención merece a xeografía na que de cote se manifestaban os seres sagrados das crenzas precristiás. Estes espazos hierofánicos ben podían ser rochas, penas e penedos; montañas e outeiros; ríos, fontes, pozos, lagoas e fervenzas; illas; covas e abrigos; lugares liminais, fronteiras simbólicas e físicas; bosques; ou, como non, antigos santuarios. Na procura destes espazos xoga un papel importante a arqueoloxía da paisaxe, así como a localización e estudo da microtoponimia e lendas asociadas a estes cultos precristiáns, moitos deles coetáneos coa evanxelización das terras do noroeste peninsular (algo que se pon de manifesto co texto citado de san Martín Dumiense, cando en pleno século VI chama a atención sobre as prácticas e ritos pagáns).
A Comarca de Deza seguro que non foi allea a estas correccións do santo de Braga. Como exemplo disto, quedémonos cos tres santuarios sandadores da zona de Trasdeza: o san Marcos de Lamela, o san Brais de Chapa, e a santa Isabel de Escuadro.
Lamela: a pedra
No calendario litúrxico cristián, san Marcos ten o seu día todos os 25 de abril. En torno a esa data, os veciños de Lamela e da contorna acoden ata a Capela do san Marcos pedíndolle a este santo que os cure do chamado "mal de san Marcos", un mal relacionado coas depresións e os desequilibrios psíquicos. Este doenza era curable se o enfermo ía á capela e o párroco lle lía unhas pasaxes da Biblia. Cumprido este ritual, a persoa afectada debía escoller a quen pasarlle o mal para curarse. Incluso a xente invocaba a intercesión deste santo con rezos coma o que dicía: San Marcos bendito / préndoche unha veliña / se acodes en espíritu / e me curas a cabeciña.
Segundo a tradición, a capela foi ergueita no ano 1800. Conta a lenda que unha moza ofreceu construíla se quedaba curada da picadura dunha perigosa serpe, e así o fixo. Alén diso, como san Marcos era tan milagreiro, sobre todo coas persoas con enfermidades mentais, os veciños de Orazo (A Estrada), cheos de envexa, decidiron roubar a imaxe do santo e levala para a súa capela. Pero alí o san Marcos deixou de facer milagres. Os veciños de Lamela, ante o roubo, tiveron que mercar unha nova imaxe que seguiu realizando milagres.
Ademais destas tradicións, o que aquí nos interesa é o outeiro, rochoso na súa cima, que se atopa a carón da capela e arredor do que deambula a procesión, feito que amplía o espazo sagrado máis aló das paredes do templo. As pedras situadas na cima do outeiro teñen toda a traza de ser un antigo altar pagán, cristianizado simbolicamente coa colocación dunha cruz de pedra xusto enriba del. Se a isto lle engadimos que o termo "outeiro" provén do latín altarium (voz que fai referencia tanto a calquera cousa elevada ou afastada como ao altar elevado dun templo), aínda se afianza máis a idea de que nos atopamos ante un pretérito santuario pagán redefinido polo cristianismo. A deidade á que se rendería culto nel é unha incógnita, pero non sería descartable que tamén cumprira cunha función de curación e protección, tal como se lle atribúe a san Marcos.
Chapa: a auga
O 3 de febreiro é o día que san Brais ten reservado no santoral cristián. Avogoso para as enfermidades da gorxa, este santo aparece rexistrado na microtoponimia desta zona da parroquia Chapa. Nomes coma Monte de San Blas, Regato de San Brais e Fonte de San Brais (nomeadamente, Virxe da Fonte). As tradicións orais asociadas a este santuario remiten orixinariamente a unha fonte na que se realizaban unhas importantes prácticas menciñais de raíces moi antigas encubertas polo culto cristián. A capela do san Brais, sita a carón desa fonte, din que foi construída porque un ermitán milagrosamente atopou unha Virxe de pedra dentro da fonte (de aí o topónimo Virxe da Fonte). A crenza de que a auga desa fonte tiña propiedades terapéuticas estivo moi estendida pola comarca. No caso de que un rapaz tivera o anganido ou asombramento, é dicir, se non medraba nin engordaba, se choraba, se tiña lombrigas.... os seus pais ofrecíano á santa. Este ritual consistía en levar o rapaz/rapaza á fonte un domingo antes da misa e lavalo nela; logo tirábase a camisa con que se bañara polo regato abaixo (localizado ao pé da fonte), e levábase o rapaz /rapaza ata a santa para que a tocara.
A diferenza do sinalado co san Marcos, onde a pedra é o espazo hierofánico, en Chapa é a auga a que posúe esa característica: nela aparece a Virxe, a Santa. Esa auga queda sacralizada, adquirindo un forte poder sandador. Que relación pode ter esta tradición con ritos pagáns? Cavilemos nos espazos nos que soen aparecer as mouras (deidades precristiáns para antropólogos como Rafael Quintía: Análise estrutural e simbólica do mito da Moura, 2016). Penedos, fervenzas e fontes soen ser os escenarios das súas manifestacións. Non cabería a posibilidade de que esta Fonte do San Brais (a Virxe da Fonte) fose en tempos pasados o lugar concreto no que facía acto de presenza unha moura (deusa con poderes sobrehumanos), e que o cristianismo se encargou de mudar como espazo hierofánico da figura da Virxe?
Escuadro: a pedra e a auga
A santa Isabel ten a súa efeméride o 2 de xullo. Esta santa, prima da Virxe María e nai de Xoán o Bautista, ten o seu recuncho na aldea de Penadauga, un topónimo que conxuga a voz penna (voz primitiva, quizais da familia de pinna amea); con aqua (auga), quizais referíndose a unha pena cunha coviña que alberga auga. É dicir, referíndose á Peneda da santa Isabel sobre a que se atopa gravada, en posición xacente, a figura da santa. Sobre o dominio da antiga Capela de Penadauga existiu un litixio entre os veciños de Graba e Escuadro. Polo visto, foi o bispado o que resolveu o asunto mandando as campás e as pedras da capela para a igrexa de Graba, mentres que a imaxe da santa Isabel foi parar á de Escuadro. Tamén existe a tradición de que, ante tal conflito, a imaxe foi posta nun carro de bois e estes elixiron Escuadro como destino da imaxe da santa Isabel.
A lenda do Penedo de Penadauga, con pequenas variacións segundo quen a conte, reza así: Hai moitos anos dicíase que a imaxe da santa Isabel pertencía á parroquia de Escuadro. Un día foi roubada por outra parroquia próxima. A imaxe cobrou vida e escapou. Pasou a noite durmindo nun penedo. Á mañá seguinte, a imaxe apareceu outra vez na igrexa de Escuadro. A peneda na que durmiu está no lugar de Penadauga e ten a forma da imaxe da santa deitada. Dende entón é lugar de peregrinaxe e dise que a auga que nace no oco da peneda cura as enfermidades da pel (dermatite, verrugas, espullas...) e da vista. E fregándose contra o teito da coviña que hai pola parte de baixo da rocha, un pode curar as partes do corpo doente.
Xurxo Salgado, nunha entrada publicada na web Historia de Galicia sobre Penadauga, afirma que esta peneda é un santuario pagán cristianizado. E Manuel Gago, no seu blogue Capítulo 0, suscita a hipótese de que, se cadra, estes mesmos rituais, ou parecidos, que hoxe se fan en torno a esta pedra vencellada a santa Isabel, puideron xa realizarse hai dous ou tres mil anos. De igual xeito ca no caso da Fonte de San Brais, este penedo ben puidese ser o lugar escollido para que a deusa-moura fixera acto de presenza nos relatos precristiáns. Non debemos esquecer que estes seres mitolóxicos, nos relatos lendarios da mourindade, soen aparecer xunto a manifestacións rochosas rechamantes, sendo elas as súas portadoras ou construtoras. Unha vez máis podemos supoñer que esa deidade primitiva puido ser substituída por unha santa cristiá. Como afirma Manuel Gago, as culturas materiais irán desaparecendo, pero este penedo permanecerá mentres haxa devotos que aspiren a curarse lavándose coa auga depositada na súa parte superior, e fregándose na pedra da cova da parte inferior.
A resignificación dos espazos hierofánicos foi unha constante das culturas que nos precederon. E non podemos descartar que eses mesmos espazos sufran unha nova reinterpretación no futuro que lle agarda ás xeracións vindeiras.
(O meu agradecemento para Daniel González Alén pola cesión das fotografías que ilustran este artigo)
