Debate sobre o feísmo (I)

As noticias sobre o "fenómeno do feismo" cébanse maioritariamente en obras de individuos, en actos concretos -pretendidamente casos illados- creacións de xentes tachadas de iletradas, que constrúen edificios e enxeños inverosímiles, todos raiando no ridículo, ante a estupefación e sarcasmo do resto da sociedade que, obviamente, nada os une nin os vincula con eses perpretadores de enxendros visuais, con eses profanadores do bo gusto. Trátase, claro está, dunha explicación para uns feitos que se me antolla, por excesivamente simple e parcial, pouco ou nada crible.

Foi precisamente pola miña profesión, que supostamente nada ten en relación co asunto, polo que aceptei o reto de lanzarme á palestra. Naquel momento viñéronme á mente conceptos á primeira vista inconexos, máis ningún froito da casualidade.

A arqueoloxía entende de restos materiais, nos que busca a reconstrucións das sociedades pasadas e, cando é posible, das formas de vida que deron orixe a eses restos. Dende C.J. Thomsen, ou D. L. Clarke, por citar algúns dos estudios máis coñecidos, o método arqueolóxico ensinounos que as producción materiais, os artefactos, non só son elocuentes no tocante aos materias ou as técnicas con que foron elaborados (atributos específicos), se non das causas e funcións últimas que propiciaron a súa elaboración (atributos contextuais). Para Clarke, as edificacións pertencen ao mundo dos artefactos, das producións humanas de calquera época. Tamén desta que agora nos corresponde vivir. Dicía Vicente Lull, arqueólogo prehistoriador, que "la arqueología es la única ciencia capaz de abordar el estudio de los materiales que las sociedades, en todo tiempo y lugar, van confeccionando para posibilitar su mantenimiento y reproducción".

Outra idea é que os arqueólogos foron evoluíndo cara a unha disciplina de corte científico dende que foron progresivamente abandonando as estimacións unicamente cualitativas dos artefactos. Me explico: inicialmente, alá polos séculos XVII-XVIII, a arqueoloxía estaba intimamente ligada aos anticuarios e, por extensión coa historia da arte. Co paso do tempo a súa función mudou cara á reconstrución das sociedades do pasado, en vez da búsqueda de pezas artísticas, de mérito estético, só dignas de ser admiradas pola súa beleza. Curiosamente, este obxectivo de etapas pretéritas de estudio aínda está presente na mentalidade popular actual. A diario non falta quen nos dí: "Ti es arqueólogo, non? Debes estar desexando traballar en Exipto ou Grecia..." -como se reconstruír pasado da miña contorna fose motivo de frustración ou unha investigación menor- "...porque aquí hai poucas cousas interesantes que ver".

Doutra parte, é habitual que concibamos unha vida rural idealizada, unha Arcadia en perigo de contaminación debido a unhas supostas influenzas perniciosas do mundo urbano. No fondo das nosas mentes segue a aniñar, aínda que racionalmente non o percibamos, o "bo salvaxe" de J.J. Rousseau, que quería ver nas etapas iniciais da humanidade a existencia dunha Idade de Ouro que precedeu ao nacemento das sociedades civilizadas, e que con elas a inocencia e a bondade propia do ser humano perdeuse para sempre.

Volvendo sobre o asunto, non cremos necesario lembrar que "fealdade" é o antónimo de "beleza", pero si que os conceptos foron cambiando co paso do tempo. Foi preciso que transcorreran moitos séculos para que certas ideas deixaran de ser termos absolutos. O "ben" ou a "verdade" eran para Platón realidades transcendentais nas ideas, mentres que o "mal" ou a "mentira" representaban certos graos de carencia, mesmo a ausencia dos primeiros. Algo semellante ocorría coa "beleza" e o seu oposto, a "fealdade". Na actualidade a beleza considérase unha categoría estética, perdendo o carácter transcendental que tiña no pasado. A grandes trazos, dende o s. XIX, vense considerando un rasgo cultural que, en consecuencia, pode variar en función dos diferentes tipos de sociedades.

A nosa, sobre todo dende o mundo urbano, adoita ter unha idea idílica das creacións campesiñas tradicionais. As vivendas, as construción adxectivas intimamente vencelladas coa economía -hórreos, alpendres, etc.- como outro tipo de edificacións, adoitaron levantarse sen máis planos nin proxectos que os ditados da tradición. É -era- unha forma de facer as cousas que esencialmente tiña que ver coa función á que se ían dedicar, os materiais dispoñibles, as condicións ambientais do lugar e, como non, a base económica, ademais do modelo de organización social.

As formas, pois, non se cuestionaban, se non que eran así, reproducíndose sen máis no seo dunha sociedade ou grupo cultural determinado. E había un motivo. Eran deseños testados polo tempo, que cumprían a súa función, como diciamos, cos materiais dispoñibles, polo que respostaban perfectamente a criterios de eficacia e economía, con valor engadido de intégranse polo xeral na contorna da que proceden. Dende este punto de vista, consideramos que o resultado formal, estético, das construcións campesiñas sustentábase fundamentalmente na suma deses factores que combinados entre si aproxímanse á idea do que podemos considerar Tradición.

Mais, qué pode -ou que non pode- ocorrer cando desaparece a tradición e non a sustituimos por formación? Pois que deixamos o resultado case exclusivamente a expensas do gusto. E digo case exclusivamente porque en teoría hanse cumprir unhas normativas edificatorias. Cando esa aparente limitación -así considera a normativa urbanística non pouca xente- dáse por cumprida, a creación vai estar condicionada por dous únicos factores: os medios económicos dispoñibles e o gusto persoal.

Os primeiros, cando non son escasos permítennos, neste mundo comercial globalizado, acceder a calquera material incluso con prezos máis asequibles que os de extracción local. O segundo, o gusto, é unha cuestión complicada. Incluso porque o simple tratamento da cuestión pode resultar molesto. Cando non ofensivo. Consideramos que o gusto non é innato. Qué aquel dito de "para gustos, colores" é unha gran falacia. Explicareime. Partimos de que o gusto ten que ver coa capacidade de elección entre varias opcións posibles. E a elección é moi difícil sen o coñecemento que nos proporciona a formación. A máis coñecemento, máis capacidade de elección. Ergo só unha boa formación pode garantir un bo gusto. Unicamente nese caso dariámoslle validez ao dito popular. Ben sabemos que é unha opinión radical, pero tamén que pode contribuír a substituír a subxectiva e impulsiva idea popular de "gusto" polo máis obxectivo e metódico de "criterio".

Pensen se non na música. Se unicamente coñecemos un ou dous estilos e cóstanos entender a estrutura dunha composición determinada, como se estivésemos a ler un libro nun idioma descoñecido, a nosa posibilidade de opción é tremendamente limitada. Tanto como o noso gusto, que só se refina cando optamos entre opcións que coñecemos ben, ou cando menos, podemos entendelas. O que só ocorre cando a formación é axeitada.

Ademais a idea de "feísmo" estase a cebar especialmente cos particulares e por causa dunhas creacións que na súa maioría non teñen máis efecto que o puramente estético: unha casa con ladrillo visto, sen recebar, un buzón para o correo reaproveitando un microondas, o socorrido exemplo do somier pechando unha finca.

Non se critican nin se consideran "feísmo" os efectos provocados por algunhas obras institucionais que provocan serios trastornos na paisaxe. Como os desterros esaxerados para crear parques industriais totalmente infrautilizados, as talas indiscriminadas previas a grandes proxectos que despois non chegan a facerse ou os paseos marítimos que privilexian os estacionamentos de automóbiles, situándoos entre as terrazas dos restaurantes e o mar. Nalgunha ocasión xantei nun deles coa fermosa vista dun autocar ou dun camión de reparto diante dos ollos, e non do mar, como pretendía cando me sentei.

Entre os divulgadores do suposto fenómeno do "feísmo" non faltan, se non que proliferan, os "eruditos da violeta", como José Cadalso sinalaba ás persoas pretendidamente entendidas que só tiñan coñecementos superficiais das ciencias e das artes. Existe nestes ambientes certas coincidencias que moitos recoñecerán. Busquemos algúns exemplos.

A atribución aos materiais de construción a calidade de bonito/feo, independentemente da súa utilización. Esa pretendida virtude/vileza inherente á materia prima, provoca unha consecuente e inmediata exaltación/condena sen valorar o resultado, creando unha visión maniquea da obra, unha especie de dualidade entre o ben, representado pola pedra ou a madeira, fronte o mal, claramente manifestado no "cemento" (como habitualmente denominan ao formigón) ou o metal. Nese sistema de valoración esquecemos que o Panteón de Agripa non houbera conseguido o resultado final, tamén estético a través da forma, sen o emprego do formigón para erixir a cúpula, ou que este mesmo material pode chegar a acadar unha aparencia case marmórea co emprego das técnicas axeitadas. Por non citar a eficaz beleza funcional dos búnqueres que forman parte das defensas artilleiras nas baterías de costa, incluso cando estas arquitecturas de formigón invaden, como é frecuente, espazos paisaxísticos de primeira orde.

O mesmo principio de dualidade os anima, pola contra, a ditaminar fermosa unha edificación de cachotería sen enfuscar, unha chimenea pacega sobre unha casa de pedra que non chega nin á categoría de casa grande, ou unha pesada cornixa de granito con abondosas e requintadas molduras sobre unha lixeira e sutil galería acristalada, rompendo non só a lóxica constructiva se non tamén as leis da física. Ou a impúdica desnudez das medianeiras de pedra, cos seu calzos incluídos, como agora se estila decorar as cafeterías urbanas actuais. Pero non importa. Todo é pedra. Aínda que algúns consideren os exemplos que acabamos de citar como recuperación da nosa arquitectura tradicional, dista moito de selo.