O investigador Xerardo Dasairas achega a cuarta colaboración sobre a pesca do bacallau no caladoiro de Terranova, na que tiveron gran presenza tripulantes do Morrazo. Nesta ocasión o autor céntrase en como era a vida, moi dura a bordo dos pesqueiros, con temperaturas á intemperie de 20º baixo cero; e tamén na terra. Mudou a base anglófila de Saint Johns ao enclave francés de Saint Pierre et Miquelon, con surtidor de combustible e atención médica dun doutor español. Saint Pierre acabaría converténdose nunha pequena Galicia pois o 85% da flota era galega.
Como vimos, a única avantaxe daqueles primeiros vapores era a posibilidade de ter auga quente que se usaba en abundancia para combater a conxelación das tripulacións e dos propios barcos. Porén, a pesca era pouco rendible pola baixa capacidade das adegas, a pouca autonomía de pesca dos barcos e o máis dun mes da viaxe de ida e volta aos caladoiros. Ademáis, a arte do bou cun só barco e a estiba do peixe en xeo facían que este chegase á lonxa en mal estado, baixando así o seu prezo.
O descoñecemento da técnica e organización industrial fixo que se contratase a capitáns e mariñeiros bretóns para aprender o sistema de descabezamento, abertura, desespiñado e raspado do peixe. Como tamén era habitual que os bous retornasen “de capote”, en 1950 abandonaríase esta pesca e comezarían a faenar as parellas de trowlers a motor diésel con máis autonomía, potencia e capacidade, incorporando o sistema islandés, aprendido polos mariñeiros nos seus caladoiros. Por este sistema, o descabezamento e abertura do peixe permitía un maior rendemento en tempo e un mellor aproveitamento do seu fígado. Esta víscera almacenábase perto da cociña ou das chemineas para licualo e logo vendelo, xa que estaba moi demandado o aceite obtido para ser utilizado en mediciña e na elaboración doutros produtos farmacéuticos. A lingua do bacallau era outro elemento que se discriminaba e que por tradición se viña repartindo entre a tripulación ata que deixaría de facerse sen máis explicacións. Nos anos duros da posguerra as empresas chegarían mesmo a comprarllas aos mariñeiros para comercializalas. Mais, tras deste asunto estaba a popularidade que o afamado gastrónomo e cociñeiro catalán Ignasi Domenech Puigcercós lle dera ás cocotxes/kokotxas (linguas) ao incorporar a receita nos seus populares libros de cociña.
Xa falamos de como os bacallaeiros vascos pasaron de ter a metade da tripulación galega a ser esta case do cento por cento nos anos setenta, constituíndo mesmo un núcleo numerosísimo de veciños no barrio de Trintxerpe en Pasaia. Os primeiros galegos chegarían a esta localidade alá polo ano 1915 cando se facían as obras do novo porto, reclamados polos vascos para formarse na pesca de arrastre pois eles adoitaban facelo basicamente ao pincho e ao cerco. Na primeira época non era fácil embarcar pois os vascos obrigaban aos galegos a afiliarse no “sindical” e conseguir o “pasavante” que se obtiña despois de faenar tres meses nas bakas de Pasaia. Era tanta a afluencia de galegos, algúns con trece anos, que as pensións e fondas estaban cheas, tendo moitos que durmir en portais ou nos barcos atracados, se tiñan algún coñecido neles. As comidas eran monotemáticas, a base de bacallau ou de pardelas que cazaban na zona, mais co tempo a caldeirada, os guisos e o cocido dos domingos iríanse impondo a bordo aos marmitakos e outras comidas vascas como contaron José Cordeiro e Aquilino Sotelo, cangueses que embarcaron en Pasaia a finais dos cincuenta.
Os barcos bacallaeiros eran coñecidos como “pechados”, característica que lles permitía faenar sen perigo de inundación, pero que obrigaba a longas xornadas de traballo á intemperie con 20º baixo cero, neviscas e temporais en marzo e pasando entre 12 e 14 horas en cuberta se non eran máis. Segundo os coñecementos mariñeiros, o mes de febreiro era máis de néboas mestas (que prexudicaban a pesca dos doris portugueses) e de abril en diante xa melloraban as condicións de pesca ao comezar o desxeo.
As memorias das campañas abranguen tamén un amplo anecdotario que recolle o racionamento da auga, pechada con cadeados, como un dos maiores problemas, pois apenas contaban cun caldeiro para mollar a cara todos os tripulantes, lavando a roupa pendurada dos costados do barco e que loxicamente quedaba acartoada. Esta situación facíase especialmente dura no caso dos engraxadores que se limpaban en seco e dos cortadores que curaban as feridas miccionando nelas cando faltaba o alcol.
A mediados dos anos setenta, pese ás melloras nos barcos e na navegación, a vida a bordo seguía sendo dura e segundo a testemuña un xoven marmitón de quince anos, non paraba de suministrar coñá fervendo coloreado con café de pota para o frío, pois os dedos da man, a cara e o corpo, todo se che quedaba como pedra, xeados... Así, para poderen traballar os mariñeiros en cuberta, co xeo e a neve que lles caía enriba, o “café” fervendo nen sequera lles queimaba e a penas lles quentaba as mans e a gorxa. Metíallo polo portillo aos que estaban turrando do lanteón, facendo a manobra, izando o aparello a bordo con aquelas bólas de aceiro de case douscentos quilos… aquilo era tremendo! Sobre este tema hai que dicir que antes da partida do barco adoitaba cargarse abundante “entrepot” de tabaco, puros, güisqui, coñá, dous ou tres barrís de caña... e os tanques de viño ubicábanse nas duchas do barco polo escaso uso das mesmas.
Este abondoso “entrepot”, con prevalencia dos licores, corría nunha época por conta do marmitón que aproveitaba para vender gran parte do mesmo nas longas paradas en Saint Pierre. Este trapicheo remataría ao cabo dun tempo ao facérense cargo do “entrepot” os propios capitáns que tamén lle puxeron couto ao costume da inxesta de “carajillos” ou pattarras (en vasco) cargados de caña ou augardente por seren causantes de despistes e accidentes. Ata os anos sesenta, as necesidades fisiolóxicas aínda se facían pola borda, a sotavento, ou nun caldeiro, obrigado no caso dos motoristas e auxiliares ou con mal tempo. A incorporación de WCs e máquinas a bordo desde 1978 non só resolvería este problema senón tamén o do conxelado, facilitando o traballo a bordo que ata entón era todo manual.
A tripulación dos barcos íase incrementando e pronto pasaría dos trece homes dalgúns barcos a 22, todo isto a costa de estreitar os catres que sustituiran aos cois. Como houbese protestas por isto, os carpinteiros vascos aducían con sorna que os cadaleitos aínda eran máis estreitos. Durmir nos catres coa roupa de augas por culpa das pingueiras e a humidade ou facelo no pañol das redes era algo habitual. As novas parellas rampleiras construidas nos asteleiros de Vigo habían mellorar en moito as condicións de habitabilidade e hixiene a bordo apesar de se incrementaren as tripulacións. A incorporación do radar e o LORAM (Long Range Navigation, ou navegación de longo alcance), ían mellorar a pesca e a perigosa navegación entre os growlers (témpanos) e icebergs, moi abondosos de Saint Johns para arriba, no coñecido caladoiro do “Cantil 47”. Outros caladoiros onde “chufaban as bakas” abondo eran os da Platilla, o de Chapeu flamante (Flemish cap), Banquerau, Crocodilo, Foxa do sur, Pozo longo, Desfiladeiro, Cornixa... todos na memoria das tripulacións que viviron a abondosa época dos anos sesenta.
Saint Pierre et Miquelon
Polas boas e históricas relacións de España con Francia, a antiga base anglófila de Saint Johns, a pesar de estar máis próxima dos caladoiros, foi mudada polo enclave francés das illas de Saint Pierre et Miquelon, máis ao sur, ao abrirse un surtidor de combustible e prestar atención médica un doutor español. Aínda que en Saint Johns xa se abrira un Hogar del Marino Español e se compadreaba no Bar do Italiano e no Chamorro ou se ligaba coas mozas dunha fábrica no Kansas City, os nosos mariñeiros non se atopaban a gusto co idioma e menos coas restricións do alcol e os horarios nocturnos anglosaxóns só ata as once da noite. Tamén ao pasar de dúas marés anuais a unha, desde mediados dos cincuenta, o enclave de Saint Pierre converteríase xa no referente dos bacallaeiros e alí facían gasóleo, as aguadas, os trasvases do peixe aos cargueiros e a reparación das redes de cánabo. Aínda que a partir dos anos setenta coa mellora das artes e maior capacidade dos barcos, se eliminarían estas operacións, Saint Pierre acabaría converténdose nunha pequena Galicia pois o 85% dos compoñentes da flota eran galegos.
Frente ás dificultades idiomáticas e do trato que recibiran os mariñeiros en Saint Johns (conflitos das millas marítimas), abríase agora unha total imbricación social cos 6.000 habitantes de Saint Pierre que a penas lle apuñan pegas ao inmenso cheirume a aceite cando os galegos organizaban enormes fritadas de bacallau. Un costume entre os habitantes autóctonos era preguntarlle aos galegos como lles fora a pesca, ao que os galegos adoitaban contestar cun “coma homes”, abrindo os brazos en cruz para indicar o tamaño dos bacallaus. Chegaron a louvar tanto esta base os nosos mariñeiros que os da última xeración desta pesca, ao chegaren a Saint Pierre descubrirían unha gran mitificación do sitio pero que o que era sentir, sentíanse realmente como na casa. E non é de extrañar pois aquí ubicábase a Compañía Radio Aérea Marítima Española (CRAME) que se encargaba de facilitar a comunicación dos barcos através da telefonía sen fios (TSH). Mais, sen dúbida, o local máis emblemático foi o local do Stela Maris, aberto polo Apostolado do Mar de Vigo ao que pertencía Xavier Esquivel, primeiro cura que arribou á Illa. Ata este momento, os mariñeiros adoitaban reunirse no bar do Homiño perto do que abriría o centro social católico que logo sería atendido por curas vascos como Altuna que inauguraría o Stela Maris, Gárate ou Sánchez Eraukin. Entre 1970 e 1980 estaría dirixido polo famoso sacerdote de Corrubedo, Raimundo Pérez Bretal que desde este local, agora denominado polos galegos como o “Talamares”ou “Telamaris”, durante tres horas, todos os luns, e a través de Radio France, emitía para a flota utilizando como cabeceira do programa a Alborada de Veiga. Neste tempo de radio dábase información sobre os barcos, partes médicos dos mariñeiros evacuados por accidente ou enfermidade, dos resultados de fútbol e de mensaxes e cancións con dedicatorias dos familiares. As mensaxes adoitaban chegar desde Galicia por carta que logo se facía chegar aos barcos, mais tamén había moitas gravadas en casete que co previo permiso, se lle emitían aos embarcados.
Actuaba este local tamén como centro telefónico e postal onde se recollían e escribían as misivas e como centro social onde se xogaba ao tute ou se podían ler ou levar libros, a maioría donados pola fundación Barrié de la Maza que tamén suministrara dous proxectores e películas. Tamén algunha vez, encheu as suas paredes con cadros o mariñeiro-pintor de Coia José Casal Cerqueiro que asinaba como Ksal. Perto do Stela Maris ubicábase tamén o dispensario do Instituto Social da Mariña onde exerceu un tempo o doutor Moreira que acabou especializado en úlceras gástricas como o maior mal dos mariñeiros, atendendo tamén moitas doenzas de columna, roturas, conxelacións e numerosos casos de tuberculose e cirrose. O último encargado do Stela Maris cando se pecharon os caladoiros no 1992 era o padre Joseba Beovide de Santurtxi, que xa exercera en Saint Johns, con quen os galegos mantiñan unha estreita relación e que no 2006 acudiu á xuntanza no Hio organizada, como dixemos, polos mariñeiros que serviron nesta flota e que en decembro de 2013 foi homenaxeado por AETINAPE.
Mais, os lazos de amizade cos habitantes de Saint Pierre tamén levaban a relacións, a veces estables, coas numerosas mozas que traballaban nas industrias do peixe e as que practicaban un trapicheo encuberto co fletán ou o marisco. Para o fomento destas relacións cos mariñeiros, as mozas e viúvas adoitaban organizar bailes cada vez que se esperaba a chegada dalgúns barcos á illa e con eles o xamón e os embutidos polos que devecían os isleños. Existía na comunidade illán unha prohibición tácita de non subiren as mulleres a bordo dos barcos e aquela da que se tivese coñecemento de incumprila, deseguida era marxinada, cargando coa mala fama e mesmo alcumada de prostituta de por vida. Noutros casos, a confianza e amizade viñan dadas pola convivencia nas pensións onde residían e lle lavaban a roupa aos galegos e tamén a través dos lugares emblemáticos de ocio que visitaban os mariñeiros nas estadías de descanso.
Se adoito era escoitar tonadas galegas no peirao e nos bares, tamén era frecuente escoitar un curto repertorio galego con aire francés da man de Américo que amenizaba co seu acordeón o baile do salón L´Étoile, local que ficaba lonxe do centro e achegarse a el coa neve era un auténtico calvario para os mariñeiros primeirizos que coa intención de ir presentables, vestían de traxe e calzaban zapatos baixos. Este salón de festas era máis coñecido entre a nosa mariñeiría como “O Rompecarallos”, nome que, ademáis do dito, víñalle dado polas catro mulleres, xa entradas en anos, que convidaban aos clientes a bailar, acabando a cousa, por veces, en fugaz viaxe ao catre despois do consabido posible con ti a la mesón?
Na memoria dos nosos mariñeiros aínda ecoan os alcumes galaicos daquelas mulleres xa pouco agraciadas ás que acudían moi bébedos: “A Simona” (Simone), “A Maruxa”, “A Ramoní”, “A Faneca”, “A Chata” (Pierrette), “A Cacagüé”... ou “A Chepuda” da que dicían que bailar con ela traía sorte. Vamos, que se retornase á vida o descubridor de illa, João Alvarez Fagundes (1521), tería que rectificar o nome de Ilha das 14.000 virgens que naquela data lle puxera a Saint Pierre, aínda que xa coñecemos a tendencia lusa á esaxeración. Ademáis do mencionado local había outros bastante frecuentados como o “Bar da Alicia” (A Alice falaba español) cuxo nome era “Café du Nord” ou o “Bar du Pable”, alcumado “O Comunista”, que tiña o seu contrapunto no “Joinville”, tido xa por máis católico. Xa das últimas xeiras dos galegos en Saint Pierre eran máis frecuentadas a “Grande Boite Savoyard”, unha especie de La Luna francófona e o “Cosmos”, bar con pista para baile con profusión de lucerío e bóla discotequeiros.
O final destas pesqueiras do bacallau suporía tamén o remate dunha época de tintes épicos e de moitas dificultades que os galegos superaban coa mesma solidariedade coa que viaxaban por portos, cidades e aeroportos do mundo sen saber nin chica de inglés: só había que aguzar a orella e arrimarse aos grupos que falaban galego pois moitos deles xa coñecían todas as formas, trucos, lugares e traxectos destas viaxes intercontinentais cando aínda non existía o turismo de largo alcance.
*Profesor e investigador
