Totalitarismos na Guerra Fría

En 1951 Hannah Arendt publicaba un libro fundamental na formación do pensamento político durante os anos da Guerra Fría: As orixes do totalitarismo, no que, non casualmente, introduce o concepto de «totalitarismo», que lle permite incluír baixo unha mesma etiqueta o nazismo e o stalinismo, cousa que non podería lograr mantendo o termo fascista. Era preciso inventar un novo.

A difusión do concepto totalitarismo, ademais, fixo posible que os fascismos realmente existentes durante a guerra fría deixasen de ser significados como tal para serem considerados, no mellor dos casos, ditaduras, sen relación co elemento fascista común.

O fascismo durante a Guerra Fría

Unha vez rematada a II Guerra Mundial, os antigos aliados pasaron a ser inimigos. Aí está o caso da URSS, aliado dos EE UU na guerra contra os nazis, que ao finalizar a guerra converteuse no seu principal inimigo; e os réximes fascistas que sobreviviron á guerra pasaron de seren aliados do inimigo nazi a converterse en aliados. O mellor exemplo é o franquismo e outros fascismos europeos (salazarismo...), que axiña empezaron a seren considerados como pioneiros na guerra contra o comunismo internacional.

Posteriormente, cando as circunstancias o precisaron, xurdiron novas ditaduras militares en diferentes lugares do mundo: en América Latina, fundamentalmente as do Cono Sur, e no resto do mundo, principalmente en África -pero tamén en Asia-, en relación cos procesos de descolonización, na maioría dos casos liderados por movementos de liberación nacional de inspiración socialista.

Neste sentido, entre os fascismos da Guerra Fría cómpre sinalar un conxunto de ditaduras: a ditadura franquista (1936-1975) en España, a ditadura salazarista (1926/1933-1974) en Portugal e a Xunta Militar grega (1967-1974) en Europa; as ditaduras latinoamericanas, entre as que cómpre sinalar a arxentina (1976-1983), boliviana de Hugo Banzer (1964-1982), brasileira (1964-1985), chilena de Pinochet (1973-1990), nicaragüense da familia Somoza (1937-1979), paraguaia de Stroessner (1954-1989), uruguaia (1973-1985) ou venezolana de Pérez Jiménez (1952-1958); e as diversas ditaduras poscoloniais, como a de Mobutu Sese Seko (1965-1997) no Congo ou a de Suharto (1967-1998) en Indonesia.

En conxunto, son un feixe de ditaduras aparentemente moi diferentes que, ademais, comparten poucas características comúns co fascismo clásico, máis alá dun certo anticomunismo e autoritarismo violentamente represor; de feito, quizais só a ditadura franquista, que chanta as súas raíces no fascismo de entre dúas guerras, podería compartir algúns elementos co fascismo clásico. Non obstante, máis alá das aparentes diferenzas hai un denominador común que, por outra parte, é o que nos permite asegurar que «o fascismo nunca estivo morto», como sinala Luciano Canfora.

Un denominador común

A explotación capitalista da clase traballadora da periferia do sistema capitalista liderado polos EE UU, o que naqueles anos con escaso rubor se denominaba «mundo libre», malia que a metade dese mundo estaba sometido a violentas e represoras ditaduras militares. Efectivamente, entre a factoría da Citroën, na que se declarou unha folga no ano 1972, e as factorías do cinto metalúrxico do ABC paulista do Brasil, onde se sucedeu unha potente vaga folguística entre 1978 e 1980, había un nexo común: a hiperexplotación da clase traballadora.

É certo, foron ditaduras violentamente represoras -o fascismo español, por exemplo, chegou aos seus últimos días asasinando- e de partido único que gozaron da bendición relixiosa, pero ante todo foron réximes políticos que serviron aos intereses do gran capital europeo e norteamericano nun momento de forte expansión internacional na busca de novos mercados nas súas periferias.

Suscríbete para seguir leyendo