A saudade como destino

Joaquim Pereira Teixeira de Vasconcelos, poeta-filósofo impulsor do «saudosismo», foi candidato ao Nobel de literatura en máis dunha ocasión; e aínda que non o conseguiu, segue a ser un dos grandes do parnaso portugués, autor dunha ampla obra lírica, narrativa e ensaística e unha das figuras crave das relacións entre as literaturas ibéricas de principios do século XX.

Teixeira de Pascoaes (Amarante, 1877-1952), pseudónimo co que se fixo famoso, deixou como legado verso e prosa fondos e sempre melancólicos, dunha vida e da outra, do que foi e o que é. Saudosista profundo, mantivo unha estreita amizade con Miguel de Unamuno, a quen consideraba un dos seus mestres. O movemento chamou a atención de moitos outros intelectuais da época como o propio Fernando Pessoa.

Teixeira naceu en Amarante nunha familia de propietarios rurais. A súa infancia transcorreu entre montañas, néboas e ríos: unha paisaxe que marcaría para sempre a súa poesía. Estudou Dereito na Universidade de Coímbra, pero nunca exerceu como avogado. A súa verdadeira vocación era a palabra, e desde moi novo empezou a publicar versos que de seguida o situaron no centro da escena literaria.

Moi cedo destacaría como creador e detentador do «saudosismo», que non só explica o ser de Portugal a través da nostalxia, senón mediante un simbolismo místico que contempla a vida -ou a natureza- como un reino -moitas veces do mal- que nos leva case sempre máis aló da existencia.A diferenza de quen vía na melancolía fraxilidade, Teixeira considerábaa un impulso místico, capaz de conectar ao home co pasado, coa terra e co eterno. Desde a revista A Águia, en Lisboa, difundiu esta visión que atraeu escritores, artistas e pensadores.

A súa obra lírica é vasta e ambiciosa. En Marânus (1911), considerado o seu libro decisivo, elevou a saudade a categoría metafísica: a melancolía convértese en forza que une o home coa natureza e con Deus. En Regresso ao Paraíso (1912) imaxinou a posibilidade dunha reconciliación espiritual coa orixe perdida. Máis tarde, en São Paulo (1934), lanzouse a un poema épico-dramático de resonancias bíblicas, proba da súa constante vontade de transcender os límites do lirismo convencional.En paralelo, desenvolveu unha intensa obra ensaística e filosófica. Textos como O Espírito Lusitano ou A saudade e o saudosismo tentan definir unha metafísica portuguesa baseada na nostalxia creadora. O seu pensamento, influído polo romanticismo europeo e a mística cristiá, distínguese pola convicción de que a saudade non é unha simple dor ou tristeza, senón un principio de coñecemento e unha vía de elevación.

En vida foi lido e respectado. Os seus libros editábanse con éxito, as súas conferencias reunían a intelectuais e chegou a ser candidato ao Premio Nobel de Literatura en 1947. Non o gañou, pero foi un dos grandes embaixadores culturais de Portugal. Tivo vínculos estreitos con escritores españois como García Lorca, Unamuno, Eugenio D’Ors ou Ignasi de Ribera. Participou na revista Nós e nela dicíase que «temos a Teixeira de Pascoaes como algo noso». Tras a súa morte, Risco dixo que «Galicia chorouno como seu pois lle debe a revelación da saudade».

Aínda que ía con frecuencia ao Porto e Lisboa, fuxiu da vida urbana e elixiu permanecer na Quinta do Gatão, onde recibía a amigos e celebrábanse reunións de alto contido filosófico-poético. Lusitanistas como Eugenio d’Ors ou Ferrán Maristany i Guasch -entre outros- traduciron e divulgaron amplamente a súa poesía en España na década de 1920. A súa obra tamén suscitou o interese de Juan Ramón Jiménez ou Gómez de la Serna.

Teixeira de Pascoaes morreu no ano 1952, na mesma terra nativa onde viñera ao mundo, deixando tras de si unha obra vasta, apaixonada e hoxe pouco lembrada fóra de Portugal, aínda que recentemente varias editoriais volveron a reeditar a súa Antoloxía Poética en español.

Lugar de lembranza

A Casa da Cadeia, antigo cárcere de Amarante, asume agora o seu papel de «Lugar de Saudade – Teixeira de Pascoaes», dedicada a promover e valorar o legado do escritor entre a comunidade e todos os que visitan a vila. O espazo reúne un conxunto representativo de obxectos, documentos, fotografías, obras de arte e mobles pertencentes ao patrimonio do saudosista, permitindo coñecer a intimidade, o pensamento e o universo creativo da insigne figura das letras lusas.

Ademais está en marcha o ciclo «Ler Pascoaes», sesións públicas de lectura que convidan ao descubrimento, ou redescubrimiento, do poeta-filósofo. O calendario arrincou en setembro e continúa con lecturas de textos como «Sempre» (29 de novembro) e «Terra Proibida» (6 de decembro). As sesións terán lugar de 15.00 a 16.30 horas, con entrada gratuíta, dirixidas polo investigador e comisario José Rui Teixeira. Consisten en lecturas de fragmentos antolóxicos da obra de Pascoaes, acompañadas de notas sobre o contexto histórico e cultural. A iniciativa busca brindar momentos de goce literario, reflexión e unha aproximación sensible ao seu universo creativo.

Suscríbete para seguir leyendo