Na xeira do anticapitalismo

O proxecto emancipatorio da Ilustración

John Locke.

John Locke. / Arquivo

Alfredo Iglesias Diéguez

A Ilustración, como movemento intelectual inspirado no racionalismo e empirismo científico-filosófico do século XVII desenvolto por Descartes, Galileo, Newton, Spinoza ou Hobbes, por mencionar só a algúns dos principais representantes, desenvolveu un proxecto político que xiraba arredor dos seguintes principios: a liberdade individual, o goberno representativo, o imperio da lei e a liberdade de pensamento.

Este proxecto, directamente inspirado na experiencia da longa revolución inglesa (1642-1689), alcanzou a súa máxima expresión co ciclo de revolucións burguesas que se iniciaron no ano 1776 nas colonias inglesas de América do Norte.

Na xeira do 
anticapitalismo

Revolución inglesa (1689) / Arquivo

O pensamento político dos filósofos ilustrados: No contexto da revolución Gloriosa que rematou coa aprobación da Declaración de Dereitos de 1689 -na que se establece a liberdade de expresión dos parlamentarios, a libre elección dos parlamentarios e o dereito dos súbditos do rei a presentar peticións, á vez que se establece o sometemento da Coroa ao poder do Parlamento-, John Locke publicou a súa obra Dous tratados sobre o goberno civil (1689). Partindo do estendido mito eurocéntrico do «bo salvaxe», afirma nela que, no seu estado natural, os homes eran libres e iguais, feito do que deriva a necesidade dun contrato social xa que, en virtude de tal, todos terían o mesmo dereito a gobernar -o que suporía a anarquía e a guerra civil-. Así, unha maioría tería que dar o seu consentimento a unha minoría para que gobernasen a todos, dando paso ao dereito civil e a un goberno constitucional. Parlamentarismo e liberalismo, velaí os dous fundamentos políticos do pensamento ilustrado. O camiño así aberto foi transitado por numerosos pensadores posteriores, entre os que salientan Voltaire, Rousseau, Montesquieu, que profundaron aspectos da obra de Locke tales como a tolerancia, o contrato social ou a división de poderes, así como Smith, que argumentou a prol da liberdade de mercado, ou Kant, que pecha o ciclo filosófico ilustrado coa súa doutrina do Estado de dereito -constitucional e republicano- e da paz perpetua.

Na xeira do 
anticapitalismo

Montesquieu. / FdV

A liberdade, a igualdade e a fraternidade para uns poucos: os límites do liberalismo: No momento en que a burguesía liberal ‘”saltou o ceo» no último cuarto do século XVIII, e en nome da «liberdade, a igualdade e a fraternidade» -primeiro durante a revolución americana (1776): os revolucionarios liberais sostiñan «que os homes son creados iguais; que son dotados polo seu Creador de certos dereitos inalienables; que entre estes están a vida, a liberdade e a procura da felicidade», como deixaron recollido na Declaración de Independencia do 4 de xullo- e a seguir durante a Revolución francesa (1789) -os asambleístas aprobaron unha Declaración de Dereitos do Home e do Cidadán (26 de agosto) na que se pode ler que: «os homes nacen libres e iguais en dereitos»-, lonxe de facer suxeito de dereitos o pobo que fixera posible a revolución, axiña mostrou tamén os límites do seu proxecto emancipatorio ao excluír da cidadanía -se ben por diferentes motivos- os indíxenas americanos, as persoas afrodescendentes escravizadas de Europa e América, as mulleres e á poboación traballadora.

Na xeira do 
anticapitalismo

S. Roza. / FdV

Nese contexto, no que loitaron pola liberdade e mais a igualdade das xentes de toda condición pensadores e pensadoras como Olympe de Gouges, Condorcet, Robespierre, Toussaint Louverture, Mary Wollstonecraft, Babeuf, o cura socialista Mably e tantos outros, o liberalismo foi tomando forma como o discurso ideolóxico da burguesía fronte ao que comezaron a concretarse outros discursos emancipatorios, como o feminismo, o abolicionismo ou o socialismo, que compartían co liberalismo os mesmos elementos definitorios propios do pensamento ilustrado: o racionalismo, o progresismo e o universalismo.

Esquerda antiilustrada

Se definimos a esquerda como un proxecto «de subversión da orde existente (política, social e económica) en favor dos oprimidos dende a Revolución francesa», cómpre preguntarse se pode ser, entón, antiilustrada. A resposta a esa pregunta é a que ofrece a filósofa francesa Stéphanie Roza nun libro maxistral: A esquerda contra a Ilustración? (2023), que non é aconsellable para foucaultianos, heideggerianos, arendtianos, descolionais ou seguidores de Adorno e Horkheimer e a súa Dialéctica da Ilustración.

A resposta pódese formular así: todos os proxectos emancipatorios de esquerda, en primeiro lugar, as vítimas económicas do capitalismo dominante (os proletarios, os explotados e a clase obreira); a continuación, as vítimas sexuais (as mulleres e as persoas homosexuais e transexuais); e, finalmente, as vítimas raciais (os pobos colonizados, as minorías étnicas e as persoas migrantes), comparten unha mesma aspiración á emancipación universal, construída a partir dun pensamento racional capaz de ofrecer unha esperanza de mellora (progreso) ás vítimas dalgún tipo de opresión.

Suscríbete para seguir leyendo

Tracking Pixel Contents