Cando a arte fala da guerra dinos: “…ven á sombra desta rocha vermella,/ fareiche ver algo distinto, tanto/ da túa sombra seguíndote a zancadas na mañá/ como da túa sombra alzándose ao teu encontro á tardiña, fareiche ver o medo nun puñado de po…” Estes versos de T. S. Eliot non deixan o corpo indiferente, como tampouco as pinturas negras de Goya, o Guernika de Picasso ou as crucifixións de Bacon.
Porque a guerra, coa súa eficiencia para “amontoar sen cesar ruína sobre ruína”, como a calificaba Walter Benjamin, é interminábel. Interminábel e desoladora como “… un feixe de imaxes rotas nas que o sol golpea,/ e a árbore morta non acubilla, nin consola o grilo/ nin mana auga da pedra seca…” Qué queda do relato da nosa historia se rexeitamos a presenza das guerras? Pode que a agresividade teña un carácter funcional fronte á supervivencia. Freud consideraba que a pretensión de eliminar da conduta humana este impulso era unha ambición moi nobre pero utópica. Nietzsche tamén falaba da violencia como parte da condición humana e non é difícil imaxinar que sucede se dous grupos de persoas famentas teñen acceso a unha fonte moi limitada de alimentos. Pero o certo é que a guerra non pode explicarse só por esta condición, condición natural? biolóxica? Pero acaso as condicións biolóxicas non cambian co devir da vida? Pode que esa dirección da conduta, a violenta, sexa inmanente pero ningunha guerra se explica sobre esta única variábel, presuntamente irreversíbel. Por outra banda, hai moitas condutas dirixidas bioloxicamente, moldeadas pola cultura, que desapareceron baixo o po da historia.
Antes de que a arte bélica ofrecera a imaxe do sufrimento das persoas inocentes e a escenificación do terror, como na arte dos artistas evocados, -a arte- materializaba unha interpretación da guerra na que as persoas protagonistas non eran os civís senón os exércitos e mais os gobernantes. Acontecía nun clima de exaltación patriótica, de glorificación da valentía e honor dos combatedores. Hai mosaicos romanos, guerreiros tallados en sarcófagos, en capiteis de pedra, montados a cabalo, en elefantes, coas súas lanzas e espadas. Estas imaxes percorren a historia ata o século XVIII. Pero a representación das auténticas vítimas das guerras, do sufrimento e o terror é relativamente recente porque a arte foi durante moito tempo un vehículo de propaganda política, non de denuncia dos dereitos humanos.
Pero Goya contou a guerra doutro xeito e inaugurou outra forma de interpretar os conflitos. Picasso foi un grande observador do mestre, especialmente desta visión que sacou o foco de atención dos uniformes e identidades patrióticas e colocou a luz sobre as vítimas fusiladas ou bombardeadas nas súas propias casas. Dicía o pintor malagueño que a pintura non está feita para decorar apartamentos, é un instrumento de guerra ofensiva e defensiva.
Esta vontade da arte de visibilizar como a guerra contamina a vida das persoas, impregnou tamén os obxectos e as atmosferas e así percibimos a obra de moitos artistas espectadores das grandes guerras ao longo do seculo XX. Os cadros apocalípticos de George Grosz que anticipan os desastres. As obras de Bacon creadas como tantas veces manifestou “co cheiro a sangue nos ollos”, materializando este ambiente violento e torturante cheo de berros e amputacións. Dicía Nietzsche que cando observamos durante longo tempo un abismo, ese abismo mira dentro de nós. Como proba desta observación, a mirada dos retratos de Otto Dix que comunican que o que observan é indescriptibel ou as personaxes impasíbeis de Lucian Freud que exhiben as calidades dos mortos, pálidos e inertes. Pintores que dan medo pintando a guerra sen pintala.
Non hai lugar para unha visión romántica da guerra. Aquelas imaxes de exaltación xa non teñen aceptación nas nosas consciencias porque a traxedia da guerra no queda sepultada cos escombros senón que permanece e forma parte da nova paisaxe. As imaxes da guerra que contan o auténtico espanto, e que hoxe se reproducen nos medios de comunicación, xa no son cadros; son imaxes en movimento en tempo real. Transladan aos nosos ollos o abismo do conflito bélico como una máquina cada vez máis sofisticada de matar. Habituarémonos a elas? Convertiranos esta exposición repetitiva en persoas máis insensíbeis? Esperemos que esta nova cercanía visual á guerra non profundice nunha banalización da traxedia, xa ensaiada noutros momentos nefastos da historia.
