O xornalista e escritor barcelonés Joan Barril ilustraba a actitude dun comensal catalán nun restaurante vasco ante a oferta da propietaria: “De acordo, de todo pero pouquiño”, nun difícil equilibrio entre estómago e peto. Da literatura galega cabería dicir algo semellante: ten pouquiño pero de todo. Con maior ou menor volume, con calidade ou non tanta, as letras galegas son homologables en termos xerais con calquera outra literatura europea. Pero se sobre o papel isto é certo, cando baixamos ao chan da realidade atura unha carencia evidente: a feble estruturación editorial anterior á Guerra Civil quedou absolutamente esmagada despois da sublevación militar. Un deserto que se estendía ás institucións científicas e académicas.
Ante tal panorama, calquera esforzo para estudar a literatura galega resultaba épico. Imposibilitada a profesionalización dos escritores e ausente o seu estudo das aulas universitarias, calquera achegamento tiña que ser forzosamente voluntarista e extraliterario. E esa tarefa foi a que asumiu Francisco Fernández del Riego a partir da súa amizade con escritores e do seu compromiso co país galego.
E para iso, e asinando como Salvador Lorenzana, tiña na revista Grial unha plataforma para restaurar un aparato crítico verbo da literatura galega. De maneira regular e xa desde o primeiro número en 1963, cando escribía de A. Iglesia Alvariño e doutros autores. Pero xa daquela –tal vez involuntariamente- esquecía outros nomes como F. Bouza Brey fronte a Manuel Antonio e Amado Carballo. Especial atención prestou a escritores que coñecera, como os da chamada “Xeración Nós”.
A revista Grial –da que Fernández del Riego era codirector- foi homenaxeando diversos autores galegos conforme desapareceran deste mundo: Castelao, Otero Pedrayo ou Cabanillas, esquecendo neste caso a substitución por parte de Risco e Otero Pedrayo de Noriega Varela (que o pretendían coma “poeta da montaña”) polo poeta de Cambados (que pasou a ser o “poeta da raza”). Non foi ata 1979 cando se ocupou con certo detalle de Vicente Risco, e aceptaba o que este escribira en “Nós, os inadaptados” para negar o suposto abandono do galeguismo por parte do ourensán en 1935; completábao coa afirmación de que Risco asimilou o surrealismo en tanto que estaba imbuído das ideas europeas contemporáneas. Pero non foi ata 1984 cando a revista homenaxeou a Vicente Risco co gallo do seu centenario. Vindicábao coma o seu Pigmalión e mestre e guieiro da mocidade que lle era coetánea.
Polas páxinas de Grial, e coa pluma de Salvador Lorenzana, seguiron a desfilar Eduardo Blanco Amor, Ricardo Carballo Calero, Álvaro Cunqueiro, Rafael Dieste, Ánxel Fole, Celestino Fernández de la Vega. Para iso, con frecuencia botaba man das súas lembranzas de mocidade universitaria en Compostela. Colaboracións que desapareceron despois do número 100 da revista e coa mudanza que tivo a partir da entrega seguinte.
Co seu nome propio publicou diversas obras que resultaron pioneiras nos estudos literarios galegos. Así, un Manual de literatura galega (1975) que se engadía á obra de Carballo Calero; antoloxías de poesía galega; un Dicionario de escritores en lingua galega (1990); ou sobre a propia experiencia e a dos seus coetáneos en A xeración de Galaxia (1986).
Falto tal vez das ferramentas para unha crítica científica, supliu tal carencia cun impresionante fondo cultural, con vontade e con atención lectora. En 2008, nunha entrevista que Perfecto Conde lle fixo, Fernández del Riego afirmaba: “A literatura galega medrou enormemente en cantidade, pero non en calidade”. Tal vez era un reflexo daquilo de que calquera tempo pasado foi mellor. Hoxe cabería ver se novelas canónicas de Otero Pedrayo, por exemplo, pasarían unha ITV literaria obxectiva.
En calquera caso, e sen mellores propostas para a época que lle tocou vivir, a dedicación de Francisco Fernández del Riego para articular –dentro e fóra de Galicia- un discurso minimamente coherente verbo das letras galegas encheu un baleiro que permitiu establecer unha cadea de continuidade xeracional.
A fixación dos mitos
En ausencia dunha mínima infraestrutura crítica, o achegamento á literatura creada antes da Guerra Civil tivo unha alta dose de subxectividade. E foi nestas análises cando comezou unha visión dos escritores vinculados ao nacionalismo que, en tanto que crítica auroral, pasaron a establecerse coma mitos que nos anos seguintes se foron repetindo sen apenas discusión.
Así, cando Fernández del Riego escribía de Ramón Otero Pedrayo despois do seu pasamento, sostiña que en Trasalba “alimentou a raizame dunha fidalguía que traguía as súas orixes das veciñas terras luguesas”, aceptando por certo o espello autobiográfico que o autor de Os camiños da vida e Arredor de si aplicara aos protagonistas destas novelas. Ou esoutro seme de Otero Pedrayo coma “leitor en varios idiomas” ou das súas supostas viaxes europeas: “andivo as rutas do mar do Norde (...). Percorreu moitos países de Europa (...)”.
De xeito semellante, cando afirmaba que Vicente Risco “coñecía (...) a nosa literatura medieval e o labor dos Precursores (...)”, cando nunca citara nos seus escritos estas manifestacións da literatura galega. Ou xa nunha dimensión colectiva, a suposta condición inconformista e de insatisfeitos, con desexos de rebeldía, dos membros daquel cenáculo ourensán.
