Crónicas da natureza

Cando a paisaxe árida se torna por fin en frondosos bosques e de intenso verde xorde a follaxe das árbores, sabes que entraches en Galicia. Terra de acevos, carballos e carqueixas, “de meigas”, tamén lle din, aínda que isto de bruxería ten máis ben pouco. O pasado 9 de marzo tivo lugar o primeiro Día do Naturalismo Galego, coa vontade de pór en valor o noso medio e impulsar novos e máis profundos estudos arredor das ciencias naturais. Unha data para entendermos a natureza como referente da nosa realidade, no mesmo día en que, moito tempo atrás, nacera un dos primeiros naturalistas de Galicia: Martín Sarmiento (1695-1772).

O frade bieito do século XVIII, ao que se lle dedica esta primeira homenaxe, é considerado, ademais, un dos pais da filoloxía de noso. Porén, tivo tamén un papel determinante en áreas, ás veces menos estudadas, como é o caso da historia natural. O seu pensamento emanaba dos postulados propios da ilustración española e consideraba a natureza fonte de todas as ciencias. Deste xeito, a iniciativa, impulsada polo profesor Rafael López Loureiro, conta co apoio da Real Academia Galega das Ciencias, Adega, a Sociedade Galega de Historia Natural, Hábitat e de representantes de Verdegaia e da Federación Ecoloxista Galega, que manifestaron a súa vontade de “protexer o que aínda se conserva e restaurar o xa estragado”.

Medio siglo velando por el medio natural gallego

O Padre Martín Sarmiento, nacido como Pedro José García Balboa en Villafranca do Bierzo (León), foi un viaxeiro, un humanista errante que tivo unha forte vinculación con Galicia e deixou escritos nos seus diarios e mesmo debuxos que ilustraban os lugares polos que pasaba. Considerado como un cronista da natureza, adoitaba escapar dos libros que tan detidamente lera e completar a información a través da súa experiencia directa. Neste sentido, interpretaba a realidade coa razón, sen afastarse da súa fe, e facía anotacións de todo o que atopaba no seu entorno: as ideas que, primeiro ancoradas á rede da súa memoria, foron escritas logo nos pregos dos seus cadernos de campo.

Ao longo do seu traballo como escritor e investigador, pódese apreciar o grande interese que amosaba pola lingua, a fauna e a flora galegas, así como tamén polas lendas e tradicións que se abrían ao seu paso. No Ano Santo de 1745, realizou a súa segunda viaxe a Galicia, peregrinando ata Santiago de Compostela. Secasí, decantouse por iniciar un itinerario propio, separándose en Pontevedra dos que chegaban de Portugal e aventurándose a rodear O Salnés. Pasou deste xeito por localidades como Combarro e illas como a de Arousa; chegou ata o impresionante istmo da Lanzada, visitou xacementos arqueolóxicos e paseou por pazos como o de Ulloa. A ruta que trazou coñécese hoxe en día como o Camiño do Padre Sarmiento; e chegou a nós a través do seu diario, Viaxe a Galicia, no que tomou nota da toponimia de cada lugar, xunto coa etimoloxía de numerosas palabras galegas, nomes de plantas e descricións do que percibían os seus ollos. Estaba a configurar entre aquelas páxinas unha importante fonte de información sobre este percorrido a mediados do século XVIII.

A finais do pasado 2022, cumpríronse 250 anos da súa morte; e a repercusión que tivo no panorama científico e cultural segue sendo motivo de investigación para moitos estudosos. O Padre Sarmiento traballou en áreas tan variadas como a xeografía, o dereito, a paleografía, a agricultura, a historia ou a filoloxía, eido no que lle gustaba investigar a etimoloxía das palabras. Na súa obra Coloquio de veinticuatro gallegos rústicos defendía a dignidade do galego como lingua cunha identidade propia e mais a necesidade de cultivala no ámbito literario. Asemade, os seus estudos en botánica propiciaron grandes coñecementos sobre plantas medicinais, como as carqueixas, e deron lugar a obras como a súa Disertación sobre las virtudes maravillosas y usos de la planta llamada carqueixa.

De pais galegos, Martín Sarmiento pasou a súa infancia en Galicia, antes de marcharse a Madrid en 1710. Foi nese momento cando ingresou na orde beneditina do mosteiro de San Martín e adoptou este como o seu nome de pía. A súa cela estaba chea de estrañas plantas ás que observaba cunha admiración botánica, fonte súa de inspiración e análises; e de libros que artellaban as paredes do seu pensamento.

Suscríbete para seguir leyendo