Unha das presenzas literarias máis antigas e relevantes dende que o ser humano foi quen de narrar historias e, co tempo, poñelas por escrito é a do río. Non é de estrañar, pois os ríos non só representan unha realidade planetaria próxima a todas as culturas e tempos, senón que para a práctica totalidade das civilizacións foron investidos de valores altamente simbólicos, cando non directamente máxicos ou divinos.O que é considerado como o primeiro relato coñecido, a Epopea de Gilgamesh (II milenio a. C.) presenta xa os seus protagonistas Gilgamesh e Enkidu metidos de cheo nunha aventura ao pé dun río onde andan a cortar árbores dun bosque sagrado, o que provoca a ira dos deuses e que estes dean morte a Enkidu. O seu compañeiro Gilgamesh, condoído pola perda, decide dar unha viraxe á súa vida e dedicarse á procura da inmortalidade, mais non o logra e, tras o seu pasamento, o pobo de Uruk desvía o Éufrates para que flúa sobre a tumba do rei morto. Esta sacralidade e mesmo divindade dos ríos foi tamén un dos alicerces da literatura e mitoloxía grecolatinas. Abonda con amentar os ríos infernais: o Estixia (río do odio), o Flexetonte (río do lume), o Lete (río do esquecemento), o Aqueronte (río do pesadume) e o Cocito (río das lamentacións), pentafluvial que vertía todo nunha grande lagoa central que habían de cruzar as ánimas dos mortos. Tal tradición figura xa en Homero (só fai falla lembrar de onde lle veñen os seus poderes a Aquiles) e, tras del, en innúmeros autores clásicos, chegando ata a Divina Comedia de Dante, que atribuía a Flexias e non a Caronte a garda do Estixia e que fixo deste o quinto círculo do seu Inferno, no que os coléricos e os xotos recibían o castigo de ser perpetuamente afogados nos lameiros.Na Inglaterra dos Tudor, Edmund Spenser, escribiu en 1596 un poema que se considera referencial nesta literatura e, tamén si, na escrita fluvial europea, o Prothalamion, cantar de voda que emprega como retrouso e remate estes célebres versos: “Against the bridal day, which was not long:/ Sweet Thames, run softly, till I end my song”. Un verso este último, por certo, que ha volver aparecer intertextualizado en A terra baldía (1922) de T. S. Eliot, que pasa por ser o máis influente poemario do século XX.
Do outro lado do Atlántico, Mark Twain fixo do Mississippi unha icona literaria de primeira orde. Como non lembrar as escapadas ribeiregas de Huck e Jim en As aventuras de Huckleberry Finn (1884-1885) e as illas de tesouros e os corpos no fondal do río de As aventuras de Tom Sawyer (1876-1878)? Máis aínda: é posible, para calquera letraferido, esquecer a iniciática viaxe de Marlow río Congo arriba na procura de Kurtz en Corazón da escuridade (1902) de Joseph Conrad?
Os exemplos riográficos poderían multiplicarse sen fin na literatura hispana. Dende o Cid que deixa atrás o benquerido Arlanzón burgalés para iniciar o desterro (“luego cavalgaba,/ salio por la puerta e Arlançón passava”) e o Jorge Manrique das Coplas por la muerte de su padre que sabía ben que “Nuestras vidas son los ríos/ que van a dar en la mar,/ que es el morir” ou o Lazarillo, que por algo era de Tormes, ata o Antonio Machado que canta o Douro soriano entre San Polo e San Saturio (“He vuelto a ver los álamos dorados,/ álamos del camino en la ribera/ del Duero, entre San Polo y San Saturio”), pasando polo Guadalquivir, Dauro e Genil lorquianos (“Guadalquivir, alta torre/ y viento en los naranjales./ Dauro y Genil, torrecillas/ muertas sobre los estanques”).
E lonxe da Península e por toda Europa cumpriría amentar o Heine que cantaba á sedutora ninfa Lore-Ley no poema homónimo (1827), que atraía co seu canto os mariñeiros para facelos bater contra os penedos e afogar; a Ponte de Mirabeau do poema do mesmo título escrito en 1913 por Apollinaire, que olla pasar o Sena e os amores, lembrándolle á alma serena que tras da pena sempre volta a alegría; o “Río da Prata en area pálido” (1938), do que Alfonsina Storni dicía que “Por la llanura de arena viene a veces/ sin hacer ruido un carro trasmarino/ y te abre el pecho que se entrega blando”) e moitos outros monumentos literarios que non caben nestas liñas breves e que, de seguro, han ficar eternamente a bordo dun barco, como o amor de Fermina Daza e Florentino Ariza en O amor nos tempos do cólera (1985), que deciden non baixarse endexamais da embarcación fluvial porque nela habitan o soño e a paixón perennes.
O país dos mil ríos
Dicía Otero Pedrayo que Galicia é o país dos mil ríos. E abofé que así é. E tamén que a nosa literatura o ten espellado. Non cómpre máis que recordar que a neniña gaiteira que principia a cantar no poema fundacional Cantares gallegos (1863), da nosa matriarca Rosalía de Castro, o fai porque “Así mo pediron/ na beira do río/ que corre antre as herbas/ do campo frorido”. Un río que é emblemático no seu derradeiro poemario, En las orillas del Sar (1884).
Mais non só Rosalía deitou no río a súa incomparable voz, senón que tamén o fixo outro grande do seu tempo, Eduardo Pondal, que ergueu a bandeira do Anllóns.
E tras deles moitos outros que é imposible amentar aquí na súa totalidade. Mais, por sinalar dous exemplos paradigmáticos dos últimos anos, aí os están Miño (2007) de Francisco X. Fernández Naval (que canta ao pai dos nosos ríos, como antes o fixeran outros lucuaurienses como Manuel María, Antón Tovar ou Darío Xohán Cabana) e Eume (2007) de César Antonio Molina (vértebra de auga da que tamén dixeron fermoso outros achegados a aquelas terras, tal Ramiro Fonte ou Eva Veiga).
