Un erro frecuente consiste en crer que Cantares gallegos se publicou o 17 de Maio. De aí o Día das Letras Galegas. En realidade, a data corresponde á dedicatoria que Rosalía fai a Fernán Caballero. O libro sairía días despois da imprenta Juan Compañel, enderezo rúa Real-Vigo.
Mais existe outra simboloxía para a data. Nun 17 de maio de 1833, Manuel Murguía abandonaba o claustro maternal nunha aldeíña de nome Froxel (Arteixo). A nai, Concepción Murguía, ía ofrecerse ao santuario da Pastoriza acompañada do seu namorado, Juan Martínez. No traxecto rompeu augas. Dous meses despois do parto casaron.
Rosalía e Murguía coñecéronse en Santiago. Ambos pisaban El Liceo de la Juventud, sito no Santo Agostiño, abeirado ao mercado de abastos, centro de liturxia popular. Logo Murguía viaxará a Madrid para estudar Farmacia. Mais enredouse entre o fume dos xarutos que copaban os cafés e o borboriño metálico dos caixistas que, áxiles, distribuían as letras encol das imprentas. Desertou dos estudos pero atopou a vocación: a escritura. En El Levante, café no Paseo do Prado, reuníase o autodenominado “Comité Borrasca”. Velaí estaban os vigueses Serafín Avendaño, o pintor amigo de Verdi, ou Alejandro Chao, o irmán do emerxente líder republicano Eduardo. E permítasenos lembrar, máis unha vez, que Vigo debera honrar con maior esplendor a quen mirou polo progreso da cidade malia que a fama lle fose arrebatada. Digamos, por exemplo, a chegada do tren ou a Escola de Artes e Oficios. E Juan Compañel rondaba nos mesmos ambientes borrascosos. En 1855 os republicanos de conduta progresista chamaron por el para encargarse da imprenta sita en rúa Real-Vigo. Dende alí sairía La Oliva. Periódico de Galicia. O xefe cultural desta nova publicación foi Murguía.
Dende estas páxinas, o “cerebro do Rexurdimento” presentou as bases da súa colosal obra. Por un lado, os estudos literarios nos cales fixa o criterio filolóxico: a literatura galega é a escrita na lingua propia de Galiza (malgré certas voces roucas); por outro, os estudos históricos que o levarán a afirmar no primeiro volume da Historia de Galicia (1865), dedicado a Rosalía, que Galiza é unha nación. Incluso, Murguía publica a novela Don Diego Gelmírez, a única prosa literaria que ten como protagonista certo o país natal, e tamén o único poema escrito en galego pola súa man, dedicado á viguesa Elina Avendaño, irmá do Serafín do axitado comité matritense. Xa en 1859 Murguía encárgase da imprenta, pois Compañel auséntase de Vigo. Contra final de ano súmaselle Rosalía. Xuntos pasarán a noite vella e xuntos celebrarán a entrada do novo ano nunha cidade aínda sen leds nin bares de praia varios.
A traxectoria de Murguía foi intensa coma un alóstrobo. Militante político no progresismo nacionalista, escritor de infinitas liñas entregadas á nosa terra, defensor en campo aberto da dignidade do pobo galego. Isto traeríalle grandes faenas, insultos públicos e tan enormes como fieis inimizades. A máis soada deuse con Emilia Pardo Bazán, a taxidermista da cultura galega que, en indecoroso acto co corpo quente da defunta Rosalía, bramou contra a lingua do país, as xentes máis humildes e as aspiracións políticas de liberación nacional.
A emigración dende Cuba ou Arxentina soubo que Murguía encarnaba a mente do Rexurdimento. Axúdano na tarefa patriótica de rematar os proxectos historiográficos, protéxeno cando recibe os azoutes da vida laboral e da inmundicia intelectual, aléntano para que escriba El regionalismo gallego e lévano á presidencia da Academia Galega (entón aínda non Real).
Vai un século desque morreu. Daquela unha multitude encheu as rúas da Coruña. O seu corpo dá herba nunha humilde tomba en San Amaro, amoreando as cinsas da súa alma coas dos seus amantísimos fillos. Unha iniciativa, promovida pola Asociación de Funcionarios/as pola Normalización con Pepe González á cabeza, reclama o adecentamento do eterno repouso de Murguía. Nós sumámonos a tan necesaria coma xusta reclamación. Honremos a quen nos honrou. Desertemos da autoxenreira dunha santísima vez.
